Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΦΩΤΙΑΣ ΣΤΗΝ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ
Της Dimitra Papanastasopoulou

Φίλες και φίλοι,

Ανάμεσα στις αρχαϊκές τεχνικές που επέτρεψαν στον άνθρωπο να προοδεύσει, η ανακάλυψη της φωτιάς υπήρξε το ίδιο σημαντική με εκείνη της καλλιέργειας του σίτου και της αμπέλου. Ίσως τελικά να είναι και η πιο ζωτική, αφού προϋποθέτει όλες τις υπόλοιπες. Χωρίς τη φωτιά θα λαμβάναμε ωμή τροφή και, βεβαίως, το πέρασμα από την ωμή στη μαγειρεμένη(ψητή)  τροφή συνιστά μία από τις σπουδαιότερες προόδους του ανθρώπου.

Πλήθος μύθων χρησιμοποιούν αυτό και μόνο το κριτήριο για να διακρίνουν τους άγριους από τους πολιτισμένους. Επιπλέον, η φωτιά είναι απαραίτητη στη μεταλλουργία, την κεραμοποιία, την αρχιτεκτονική(τούβλα) και την κατασκευή των εργαλείων για το όργωμα.

Όπως το οινόπνευμα ( που αποτελεί μορφή φωτιάς, την υγρή και αφομοιώσιμη από τον άνθρωπο μορφή της) η φωτιά συνιστά το κατ’ εξοχήν προνόμιο των θεών. Όμως, η φωτιά των θεών είναι φυσική και σε ακατέργαστη μορφή- αυτή του κεραυνού.

Η ανθρώπινη φωτιά είναι τεχνητή, παράγεται από την τριβή δύο ξύλων ή πυρόλιθων και συντηρείται χάρη σε ειδικές τεχνικές.

Ακόμη κι εδώ, οι μύθοι εισάγουν μια θεμελιώδη διαφορά ανάμεσα στη φυσική, άγρια φωτιά των θεών και στην τιθασευμένη φωτιά της εστίας. Αυτή την τελευταία άρπαξε ο Προμηθέας και όχι αυτούσιο τον κεραυνό- άχρηστο στους ανθρώπους που δεν θα ήξεραν τι να τον κάνουν.

Η μυθολογική κατάκτηση, λοιπόν, της φωτιάς, ένα αποκλειστικό γνώρισμα και προνόμιο των θεών, ήταν μια ριψοκίνδυνη ενέργεια, μια ιεροσυλία δια της οποίας ο άνθρωπος ιδιοποιήθηκε μια εξουσία και μια δύναμη που δεν προορίζονταν γι’ αυτόν.

Στο πιο πρωτόγονο στάδιο, η κατάκτηση της φωτιάς ευοδώθηκε χάρη σε ένα πτηνό που την έκλεψε από τους θεούς και την μετεβίβασε στους ανθρώπους, όπως υποστηρίζουν αρκετοί ινδικοί και κελτικοί μύθοι.

Η ελληνική μυθολογία μας δίνει περισσότερο επεξεργασμένους και ενδιαφέροντες μύθους. Τη δαμασμένη φωτιά την ανακάλυψε ο Ερμής και τη χάρισε στους ανθρώπους ο Προμηθέας.

Ο πρώτος από τους σχετικούς μύθους μας παραδίδεται από τον Ομηρικό Ύμνο στον Ερμή. Ο θεός, αφού, για λόγους άσχετους με τη φωτιά, άρπαξε τις πενήντα αγελάδες που ανήκαν στο κοπάδι του Απόλλωνα, τις οδήγησε σε μια σπηλιά και τις μάντρωσε εκεί για τη νύχτα. Έπειτα, λέει το κείμενο, «μάζεψε πολλά ξύλα και βάλθηκε να γυρεύει την τέχνη της φωτιάς. Πήρε ένα χοντρό κλαρί δάφνης και κρατώντας το γερά άρχισε να το συστρέφει πάνω σ’ ένα ξύλο ροδιάς. Ένας ζεστός ατμός ανέβηκε από το ξύλο. Πρώτος ο Ερμής κατόρθωσε να κάνει τη φωτιά να ξεπηδήσει και βρήκε τα μέσα για να την παράγει».

Ο μύθος του Προμηθέα είναι γνωστός, αλλά τώρα θα σταθούμε σε μια σημαντική λεπτομέρεια που ρίχνει ιδιαίτερο φως στην ιστορία των τεχνικών της φωτιάς.

Γνωρίζουμε πόσο ευνόησε ο Προμηθέας τους ανθρώπους στη μοιρασιά των κρεάτων κατά τις θυσίες. Έξω φρενών που εξαπατήθηκε, ο Δίας «αρνήθηκε να στείλει, προς όφελος των θνητών, την ορμή της ακάματης φωτιάς στις μελιές, αλλά ο γιός του Ιαπετού», προσθέτει ο Ησίοδος, «κατάφερε για μια ακόμη φορά να τον ξεγελάσει και να κρύψει  μέσα σε ένα νάρθηκα την εκτυφλωτική σπίθα της φωτιάς (Ο νάρθηκας των αρχαίων είναι ένα είδος καλαμιού, γνωστό στις μέρες μας σαν μαγκούτα ή κουφόξυλο. Το στέλεχος του νάρθηκα είναι ο θύρσος, το ιερό φυτό του Διόνυσου). Κι ο Δίας που βροντά μέσα στα σύννεφα ένοιωσε ένα δάγκωμα στην καρδιά  σαν είδε την ακάματη φωτιά να λάμπει ανάμεσα στους ανθρώπους».

Έχω υπογραμμίσει την παραπάνω φράση «μέσα σε ένα νάρθηκα» γιατί πρόκειται για την αποκαλυπτική λεπτομέρεια, την οποία βρίσκουμε και στο Έργα και Ημέραι του Ησίοδου, και στον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου.

Αυτός ο νάρθηκας, από τον οποίο προέρχεται ο θύρσος, είναι ένα καλάμι με ινώδη ψίχα, η οποία πιάνει εύκολα φωτιά και την συντηρεί όπως η ίσκα. Ο Προμηθέας έκλεψε μια σπίθα φωτιάς από το άρμα του Δία, άναψε την ψίχα του νάρθηκα και παρέδωσε στους ανθρώπους αυτόν τον βλαστό που έκλεινε μέσα του τη φωτιά.

Δηλαδή,με άλλα λόγια, ο Προμηθέας φανέρωσε στους θνητούς όχι αυτή καθαυτή τη φωτιά (μέχρι τότε οι άνθρωποι την έπαιρναν μόνο από χτυπημένα από κεραυνό δέντρα), αλλά τον τρόπο να την παράγουν κατά βούληση και να την συντηρούν όσο θέλουν.

Χάρη σ’ αυτή τη λεπτομέρεια ο μύθος του Προμηθέα παρέχει τη μαρτυρία και διαιωνίζει την ανάμνηση μιας τεχνικής, η προέλευση της οποίας χάνεται στα βάθη των αιώνων, μιας τεχνικής  που παρέμεινε σε χρήση καθ’ όλη την διάρκεια της αρχαιότητας.