Η ΜΑΓΙΚΗ ΦΥΓΗ
Της Dimitra Papanastasopoulou
Με το καλοκαίρι προ των πυλών, ξεκινώ μια νέα ενότητα, δροσερή ελπίζω και
ενδιαφέρουσα.
Η πρώτη επαφή γίνεται με την μαγική φυγή, ένα κεντρικό δραματικό επεισόδιο
διαφόρων τύπων μύθων και παραμυθιών, που φθάνει να απαντάται μέχρι και στα
δημοτικά μας τραγούδια.
Η μαγική φυγή πραγματοποιείται με δυο τρόπους: με την μεταμόρφωση των
καταδιωκομένων ή με την ρίψη μαγικών αντικειμένων που παίρνουν τη μορφή
εμποδίων για τους πάσης φύσεως εχθρούς. Σαν υποκατηγορία μαγικών αντικειμένων μπορεί
να θεωρηθεί και η τοποθέτηση ομιλούντων πραγμάτων, που δίνουν την εντύπωση της
απατηλής παρουσίας των φυγάδων σε λάθος τόπο, επιτυγχάνοντας την καθυστέρηση ή
την πλήρη αποτυχία της εύρεσής τους.
Και οι δυο τρόποι φυγής μαρτυρούν αρχέγονες αντιλήψεις, όπως η απαγόρευση
να κοιτάξει κανείς ή να γυρίσει προς τα πίσω (Λώτ, Ορφέας), προερχόμενα από
προϊστορικά τεκμήρια ή το υποσυνείδητο του ανθρώπου (εφιάλτες, παράνοια,
ψυχοαγχωτικές καταστάσεις). Στην αφήγηση παίζουν ρόλο ως στοιχεία έντασης, λόγω
της καθυστέρησης των εξελίξεων.
Οι φυγάδες είναι συχνά ένα ζευγάρι ερωτευμένων, ένα βασιλόπουλο στην
εξουσία ενός ανθρωποφάγου τέρατος και της μάγισσας κόρης του. Η τελευταία
συσχέτιση υπάρχει και αντίστροφα, όπως σε ένα περσικό παραμύθι όπου ο ζωόμορφος
γαμπρός βοηθά την κόρη να διαφύγει. Οι διώκτες είναι ή η μητέρα ή ο πατέρας του
δραπέτη.
Τόσο οι παραλλαγές με τις μεταμορφώσεις των πρωταγωνιστών όσο και με
εκείνες των αντικειμένων, τελειώνουν συνήθως με τον αφανισμό των διωκτών ή την
παραίτησή τους από την καταδίωξη και παρουσιάζουν μεγάλη γκάμα δυνατοτήτων.
Στον δομικό σκελετό του επεισοδίου ανήκει, όμως, το γεγονός πως διώκτης και
διωκόμενος έχουν μαγικές δυνάμεις και οι τρόποι διαφυγής
επαναλαμβάνονται-συνήθως- τρεις φορές.
Η μεταμόρφωση των φυγάδων είναι στερεότυπη στις παραλλαγές της
(τριαντάφυλλο και βάτος, εκκλησία και ιερέας, κλήμα και σταφύλι, λίμνη και
πάπια) καθώς και η ρίψη μαγικών αντικειμένων που μετατρέπονται σε εμπόδια (μια βούρτσα, μια χτένα, ένας καθρέπτης,
ένα τάσι, ένα κουτί, παίρνουν τη μορφή βουνών, δασών, λιμνών, ποταμών, φωτιάς).
Ένα παράδειγμα:
Ο ήρωας περνά στην εξουσία ενός ανθρωποφάγου δράκου, δοκιμάζεται
πραγματοποιώντας αδύνατα ζητήματα και τα φέρνει σε πέρας με τη βοήθεια της
κόρης του. Σε διαδεδομένα μεσογειακά παραμύθια, η αιχμαλωσία του βασιλόπουλου
δικαιολογείται από μια αρρώστια του βασιλιά(π.χ. λέπρα) ο οποίος θα ιαθεί με το
αίμα του παιδιού, αν εκείνο τρώει επί σαράντα μέρες γλυκά. Η κόρη του δράκου το
ερωτεύεται και φεύγουν μαζί. Ανάλογες διηγήσεις έχουμε και στην ιταλική
λογοτεχνία της Αναγέννησης. Η μαγική φυγή μπορεί να τελειώσει με μια κατάρα της
μάγισσας που καταδιώκει τους φυγάδες, κατάρα λησμονιάς που γίνεται αιτία για
την συνέχεια της υπόθεσης.
Η μαγική λήθη αίρεται συνήθως με τραγούδι ή στίχους. Σε κρητικές και
γενικότερα παραλλαγές του Αιγαίου σώζονται διαλογικοί στίχοι μιας σκηνής
δικαστηρίου, όπου κατηγορείται μια εγκαταλειμένη νύφη ότι δήθεν ξεγέλασε και
εξαπάτησε επίδοξους εραστές, παίρνοντάς τους τα χρήματα για την επακόλουθη
ερωτική συνεύρεση, εκείνη τα εξομολογείται στον βασιλιά και η μαγική λήθη
εξαφανίζεται με ένα φιλί της βασίλισσας (Φιορεντίνος και Ντολτσέτα). Η μνήμη
μπορεί να επανέλθει επίσης με το δαχτυλίδι του αρραβώνα, με το δάγκωμα ενός
φρούτου κλπ.
Ιστορίες με μαγική φυγή υπάρχουν σ’ όλο τον κόσμο. Ο Aarne θεώρησε ότι
προέρχονται από την Ινδία του 11ου αιώνα, Η μετά την μαγική φυγή
ξεχασμένη κόρη θυμίζει τον Ιάσονα και τη Μήδεια, κι αυτός ο μύθος με τη σειρά
του βασίζεται στον μύθο του Θησέα και της Αριάδνης, αν και δεν υπάρχει το
κομμάτι της μαγικής φυγής.
Ο Propp συνδέει την αρπαγή της κόρης του δράκου με την φυγή μέσω
τελετουργιών σ’ έναν άλλον κόσμο και την ερμηνεύει ως επιστροφή σ’ έναν χώρο,
όπου η είσοδος των διωκτών είναι αδύνατη και απαγορευμένη.
Οι ψυχολογικές ερμηνείες των παραμυθιών παραπέμπουν στις σχέσεις
γονέων-παιδιών: η κατάρα της μητέρας θέτει σε κίνδυνο την διαδικασία της
ψυχικής ωρίμανσης του ήρωα, η λησμονιά της νύφης, αποδιωγμένης από γονείς και
πεθερικά δεν έχει κανένα στήριγμα, ενώ ο εξωτερικός κίνδυνος του ήρωα αποτελεί
συγχρόνως και εσωτερικό- κινδυνεύει να χάσει τον προορισμό της ζωής του.
