ΑΠΟ ΞΥΛΟ ΚΑΙ ΑΣΗΜΙ
(Σχόλιο από την  κλασική φιλόλογο κ. Πολυξένη για την παρουσίαση του βιβλίου στη Θεσσαλονίκη τον Μάϊο 2015)

Ενδιαφέρουσα μυθοπλασία με γερές δόσεις ιστορίας συνθέτουν το νέο μυθιστόρημα της Δήμητρας Παπαναστασοπούλου με τίτλο ΑΠΟ ΞΥΛΟ ΚΑΙ ΑΣΗΜΙ. Ο τίτλος, εντυπωσιακός κι αινιγματικός, προδιαθέτει τον αναγνώστη για το περιεχόμενο του έργου: ένα σημαίνον θρησκευτικό κειμήλιο και η διαδρομή του στο χρόνο με φόντο την πολυτάραχη ιστορία της Ρόδου.

Η συγγραφέας επιλέγει να φωτίσει μια άγνωστη στο ευρύ κοινό πτυχή της ελληνικής ιστορίας, που αφορά την αλλεπάλληλη κατοχή της Ρόδου. Το πρώτο τμήμα τοποθετεί τη δράση στο 1522: αναφέρεται στην πολιορκία του νησιού από τους Οθωμανούς και την αντίσταση των κατοίκων μαζί με τους Ιωαννιτες ιππότες. Λίγο πριν το τέλος της ασφυκτικής πολιορκίας και την παράδοση του νησιού, ένας καθολικός μοναχός αποφασίζει να κρύψει μια πολύτιμη εικόνα της Παναγίας, ώστε να την προστατέψει από το μένος των Οθωμανών πολεμιστών. Το δεύτερο τμήμα, εκτενέστερο χρονικά και αφηγηματικά, μεταφέρει τον αναγνώστη τέσσερις αιώνες μετά και καλύπτει την ιταλική και εν συνεχεία γερμανική κατοχή του νησιού, από το 1922 έως το 1945. Πρόκειται για δύο εποχές φαινομενικά ετερόκλητες και χρονικά αγεφύρωτες, ωστόσο το υπόβαθρό τους παρουσιάζει στοιχεία σύγκλισης: ο ζυγός της κατάκτησης παραμένει άτεγκτος, ανεξάρτητα από την εθνικότητα του κατακτητή. Οι κάτοικοι αγωνίζονται να απελευθερώσουν το δικό τους ιερό κειμήλιο, το νησί τους, και κατ’ επέκταση τους εαυτούς τους από τη γλωσσική, πολιτιστική και θρησκευτική αλλοτρίωση που επιχειρεί να επιβάλλει η εκάστοτε κατοχική διοίκηση. Πράξεις αυτοθυσίας, αντιστασιακή δράση, κατασκοπεία, συναλλαγές με την εξουσία και προδοτικές ενέργειες συνθέτουν την  καθημερινότητά τους, από την οποία ωστόσο δεν απουσιάζουν οι βιοτικές μέριμνες, οι έρωτες, οι οικογενειακοί δεσμοί και η κοινωνική ζωή. Μέσα σ’ όλα αυτά, η ανεύρεση της κρυμμένης εικόνας και η τελική αναστήλωσή της ολοκληρώνουν το μυθιστόρημα εν είδει κυκλικής σύνθεσης και λειτουργούν ως συνδετικός κρίκος ανάμεσα στα δύο μέρη του βιβλίου.

Τα ιστορικά και κοινωνικοπολιτικά συμφραζόμενα δημιουργούν τον καμβά, πάνω στον οποίο η συγγραφέας αποτυπώνει τις περιπέτειες των πρωταγωνιστών της. Χάρη στην αμεσότητα του λόγου ο αναγνώστης εισάγεται εύστοχα τόσο στο κλίμα του μυθιστορήματος όσο και στην ψυχοσύνθεση των ηρώων. Οι χαρακτήρες σκιαγραφούνται με πειστικότητα, καθώς πέρα από το δίπολο «ήρωες-προδότες» υπάρχουν πρόσωπα που τοποθετούνται στη γκρίζα περιοχή μεταξύ των δύο άκρων. Δεν είναι αποκλειστικά καλοί ή κακοί, εξελίσσονται, προσαρμόζονται στις περιστάσεις, γι’ αυτό και είναι λιγότερο στατικοί. Η αφήγηση προχωρεί γραμμικά, χωρίς αναδρομές στο μεγαλύτερο τμήμα του βιβλίου, ενώ η πλοκή διατηρεί αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Οι εικόνες της καθημερινής ζωής εναλλάσσονται με σκληρές σκηνές αποτρόπαιων πράξεων και ένοπλων συγκρούσεων. Οι τελευταίες περιγράφονται λιτά, με κοφτό ύφος, που θυμίζει πολεμική ανταπόκριση. Τέλος, αξιοσημείωτο είναι το ιστορικό, κοινωνικό και λαογραφικό πλαίσιο, το οποίο αναπαρίσταται άρτια χάρη στην ενδελεχή έρευνα της συγγραφέως. Η μυθοπλασία διαπλέκεται επιτυχώς με την ιστορική λεπτομέρεια και τα πραγματολογικά δεδομένα διοχετεύονται σε προσεκτικά ζυγισμένες αναλογίες, ώστε να μην λειτουργούν εις βάρος της πλοκής και κατ’ επέκταση της αισθητικής απόλαυσης που απορρέει από την ανάγνωση.

Αναμφίβολα, το συγκεκριμένο συγγραφικό πόνημα θέτει έναν ευρύτερο προβληματισμό γύρω από διαχρονικά ζητήματα, όπως η συνύπαρξη με το γλωσσικά, θρησκευτικά, πολιτισμικά διαφορετικό, οι δογματικές διαφορές, η μισαλλοδοξία και ο φανατισμός, η κοινωνική αλληλεγγύη, το πατριωτικό καθήκον και η σχέση ατομικού και συλλογικού βιώματος. Κυρίως όμως επιβεβαιώνει την ικανότητα της λογοτεχνίας να ανοίγει διάλογο με την ιστορία, να παρατηρεί την πραγματικότητα μέσα από τον καθρέφτη των δικών της συμβάσεων και να επεμβαίνει σε αυτή υποδεικνύοντας νέες ατραπούς για την κατανόησή της.