ΙΩΝ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ

Ένας εναντίον όλων

Μέρος δ΄

Οι ιδέες του

Της Dimitra Papanastasopoulou

Πέρασε στην ιστορία σαν ένας από τους πιο παρεξηγημένους, περισσότερο αμαυρωμένους και λιγότερο δικαιωμενους διανοητές της νεοελληνικής σκέψης και συνείδησης, όπως γράφηκε μετά τον θάνατό του. Κάποιοι τον θεώρησαν σωβινιστή, κάποιοι ρομαντική και αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, αφήνοντας το έργο του για πολλά χρόνια στο σκοτάδι.

Ο Δημήτρης Τζιόβας υποστηρίζει ότι ο Ιων Δραγούμης ανήκει στους διανοούμενους που συγχέουν τον εθνικισμό με τον σοσιαλισμό ή ταλαντεύονται γενικότερα ανάμεσα σε διαφορετικές θεωρήσεις.

Γράφηκε ότι μισούσε τον Ελ. Βενιζέλο επειδή τον θεωρούσε υπέυθυνο για την καταστροφή του σχεδίου του για την αναγέννηση των ελληνικών κοινοτήτων, παραβλέποντας την ανάδυση του νεοτουρκικού εθνικισμού. Υπήρξε γεγονός ότι στηλίτευσε γραπτώς την κυβέρνηση και τον πρωθυπουργό (Βενιζέλο) για την πολιτική ευθύνη των στρατιωτικών ενεργειών, θεωρώντας ότι «ο μεγαλύτερος εχθρός της Ρλλάδας είναι ο Βενιζέλος και οι συμπαραστάτες του Κρητικοί και Μικρασιάτες».

Ο Κωνσταντίνος Θ. Δημαράς θεωρεί ότι ο Ιων Δραγούμης έπαιξε βασικό ρόλο στην διαμόρφωση της ελληνικής ιδεολογίας στα χρόνια 1881-1913, έχοντας με το μέρος του τους Μανουήλ Χαιρέτη, Περικλή Γιαννόπουλο, Κων/νο Σάθα, Γιάννη Ψυχάρη, Αργύρη Εφταλιώτη, Γρηγόρη Ξενόπουλο κ.α. Πίστευε στην αξιοποίηση όλων των στοιχείων της ελληνικής κληρονομιάς (αρχαιότητα και Βυζάντιο, λαϊκή παράδοση, δημοτική γλώσσα) σε ένα οργανωμένο σύνολο, και στην μετάβαση από τη θεωρία στην πράξη- κορύφωση της οποίας υπήρξε ο Μακεδονικός Αγώνας και οι Βαλκανικοί Πόλεμοι.

Είναι βαθιά επηρεασμένος από το έργο του Φρ. Νίτσε και του Μωρίς Μπαρρές, αλλά δεν περιορίζεται στα δικά τους πλαίσια.

Μπορούμε να έχουμε πλήρη και ολοκληρωμένη εικόνα της εθνικής και πολιτικής του ιδεολογίας στο έργο του ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ( εκδόθηκε το 1913).

Όπως σημειώνει ο Κων/νος Βακαλόπουλος, ο εθνικισμός του Ίωνα δεν είχε να κάνει τίποτε με οποιαδήποτε άλλη μορφή εθνικισμού (κομμουνιστικού, περιφερειακού, διεθνιστικού, ολοκληρωτικού). Ήταν επόμενο λοιπόν οι ενεργητικοί άνθρωποι να είναι και εθνικιστές.

Είναι μεγάλη αλήθεια, αν η σκέψη και οι πράξεις κάποιου διαφέρουν από το σύνολο και χαράζουν ένα απόλυτα χωριστό μονοπάτι, να τον απομονώσουν, να θελήσουν να τον εξαφανίσουν.

Μπορούμε να χωρίσυμε την ιδεολογία του Ίωνα Δραγούμη, αναλύοντάς την συγχρόνως με δυο λόγια, στους παρακάτω άξονες:

-      Έθνος και κράτος: Το έθνος έχει σκοπό την δημιουργία και την καλλιέργεια πολιτισμού, με ειρηνικό τρόπο. Το κράτος πρέπει να υπάρχει μόνο για να υπηρετεί το έθνος.

-      Φυλή: Η ελληνική φυλή διατήρησε τον ιδιαίτερο χαρακτήρα και τη συνείδησή της στη διάρκεια των χιλιάδων ετών της ιστορίας της. Ο Δραγούμης δεν αρνείται τις ξένες προσμίξεις παρά μόνον όταν είναι τέτοιες ώστε να διαλύσουν την ταυτότητα της φυλής.

-      Το Εγώ και η ταύτισή του με το έθνος και τη φυλή: Ο Δραγούμης ταυτίζει το «εγώ» με το έθνος και τη φυλή του, αισθάνεται σαν κύτταρο του ελληνισμού, κάτι που το καταγράφει στο έργο του ΜΑΡΤΥΡΩΝ ΚΑΙ ΗΡΩΩΝ ΑΙΜΑ (εκδ. 1907). Στο έργο του ΣΑΜΟΘΡΑΚΗ(1906-1909) ενώνεται και με την ελληνική φύση. Γράφει : όταν αρχίζω να πελαγώνω μες στις ιδέες μου ή όταν αρχίζει να στερεύει το μυαλό μου, πιάνω μια πέτρα, ένα δέντρο, το χώμα για να βεβαιωθώ πως δεν παραστρατίζω.

-      Εξωτερική πολιτική: Αντιμάχεται σφοδρά την «ελληνική πολιτική προσθηκών», ερχόμενος σε οξεία αντιπαράθεση με τον Βενιζέλο, ενώ ανάμεσα στα 1907-1909, όταν βρίσκεται με τον Αθανάσιο Σουλιώτη-Νικολαϊδη στην Κωνσταντινούπολη, ιδρύει την «Οργάνωση Κων/πόλεως» προσβλέποντας στην ανασυσταση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και της απελευθέρωσης ολόκληρου του ελληνισμού. Τα γεγονότα (εκτουρκιστική πολιτική των Νεότουρκων) θα τον αναγκάσει να αρκεστεί στην ένωση της ελληνικής φυλής και μόνο.

-      Παράδοση: Την υπερασπίζεται, αντιμαχόμενος τον λιογιωτατισμό και την αρχαιοπληξία. Η παράδοση είναι για εκείνον ο ζωογόνος χυμός του δέντρου του ελληνισμού, ο εσωτερικότερος και γνησιότερος κρίκος που μας συνδέει με όλους τους παλιότερους ελληνικούς πολιτισμούς. Σ’ αυτό το πλαίσιο εντάσσει και την Ορθοδοξία, την οποία θεωρεί συνεκτικό ιστό, πνευματικό στήριγμα του ελληνισμού, αν και ο ίδιος θεωρείται άθεος ή αγνωστικιστής και στηλιτεύει καυστικά, όποτε τού παρουσιάζεται η ευκαιρία,  τις όποιες πολιτικές ολιγωρίες των ιεραρχών. Γράφει : Όπου βρεθούν δέκα Ρωμιοί γτειάνουν κοινότητα. Συνάζουν πρώτα χρήματα για την εκκλησιά. Άμα τη χτίσουν φέρνουν παπά. Έπειτα και τις γυναίκες τους. Ύστερα, με τους δίσκους της εκλησιάς, συνάζουν χρήματα και φτειάνουν σκολειό. Τελος φέρνουνε δάσκαλο για τα παιδιά τους- και νάτην η κοινότητα.

-      Εθνικισμός, σοσιαλισμός, ανθρωπισμός: Μετά από μακριά πορεία εσωτερικού προβληματισμού θα καταλήξει (στα χρόνια της εξορίας και συγχρόνως τα τελευταία της ζωής του -1917 ως 1920) σ’ έναν συνδυασμό. Γράφει στο ημερολόγιό του: Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να γίνω στενός σοσιαλιστής. Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να γίνω στενός πατριώτης. Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να νοιώσω τον εαυτό μου άτομο. Από άνθρωπος μιας τάξης με ορισμένα συμφέροντα τάξης, γίνομαι σοσιαλιστής με την πλατιά έννοια, και θέλω καινούρια οικονομία της κοινωνίας μου και των άλλων κοινωνιών. Από στενός πατριώτης γίνομαι εθνικιστής, με τη συνείδηση του έθνους μου και όλων των άλλων εθνών, γιατί οι διαφορές των εθνών πάντα θα υπάρχουν, και έχω τη συνείδησή τους και χαίρομαι που υπάρχουν αυτές οι διαφορές, που με τις αντιθέσεις τους, με τις αντιλήψεις τους, υψώνουν την ανθρώπινη συνείδηση και ενέργεια. Από άτομο γίνομαι άνθρωπος.

 

ΙΩΝ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ

Ένας εναντίον όλων

Μέρος δ΄

Με τα μάτια των άλλων

Της Dimitra Papanastasopoulou

Συνεχίζοντας το αφιέρωμα, θα δούμε πώς είδαν τις ιδέες και τις γραφές του Ίωνα Δραγούμη οι άλλοι, οι τρίτοι, συνήθως επώνυμοι, καθώς και την επιρροή που άσκησε το σύντομο διάβα της ζωής του.

Ο ελληνοκεντρισμός του, συνοδευόμενος από τον ρομαντικό και ηρωικό του χαρακτήρα, αλλά και τον αριστοκρατικό και συγχρόνως φιλελεύθερο τρόπο ζωής του, δημιούργησαν έναν μύθο, μια «προσωπική μυθολογία» για τον Δραγούμη, όπως σημειώνει ο Οδυσσέας Ελύτης.

Ο Ελύτης περιγράφει την πολύπλευρη και συναρπαστική προσωπικότητα του Δραγούμη, γράφοντας ότι υπήρξε «αριστοκράτης», από εκείνους που «κατακτούν με το σπαθί τους τις ιδιότητες που συνεπάγεται η λέξη, γλυκοαίματος και θανάσιμα μισητός, άνθρωπος των σαλονιών και των κομιτάτων, δημοτικιστής και γόνος καθαρολόγων, σεμνός και ερωτιάρης, εχθρός της μικρής και εντίμου Ελλάδος αλλ' αδελφικός φίλος του βασιλέως, μακράν μέχρι θανάτου από τον Ελευθέριο Βενιζέλο και οραματιστής κοινός μιάς άλλου είδους μεγάλης Ελλάδας. Αυτές όλες οι πέρλες, δεν συνθέτουν μόνον ένα μυστηριώδες όνομα, παρά γεννούν μια προσωπική μυθολογία, που με γέμιζε γοητεία σ' όλη την πρώτη μου νεότητα. [...]Στο βάθος το ήξερε καλά κι ο ίδιος όταν έλεγε: «Να μεγαλώνω σα φυτό στη Ρωμιοσύνη μέσα. Σκοπό να μην έχω, παρά να είμαι εγώ ο σκοπός μου. Να περνώ στη Ρωμιοσύνη μέσα σαν άστρο που λάμπει στο σκοτάδι. Η μορφή μου, περνώντας, να ξυπνά τους άλλους και να θέλουν να τη μιμούνται...»

Ο Νίκος Καζαντζάκης έγραψε: «Ο Ίων Δραγούμης κι ο Πέτρος Βλαστός είναι, θαρρώ, οι δυο άνθρωποι που περισσότερο τίμησα και αγάπησα στη ζωή μου.

Σύμφωνα με τον Άγγελο Σικελιανό ο Δραγούμης υπήρξε ο «απόστολος μιας θρησκείας που θα στηριζόταν στην παγκόσμια συνθετική Εποπτεία και Σκέψη των μεγάλων Προσωκρατικών». Ερμηνεύοντας την προσπάθεια του Δραγούμη «να βρει τον ενιαίο Ρυθμό του Εθνικισμού, του Σοσιαλισμού και του Ανατολισμού» αναφέρει τον πολιτικό στοχασμό του Ηρακλείτου για «μιαν Υπερελληνικήν Οργάνωση».

Μπορεί ο πατριωτισμός και η ακεραιότητα του Δραγούμη να αναγνωρίστηκαν ως επί το πλείστον από τους ομοϊδεάτες του που αντιπροσώπευαν και το ελληνοκεντρικό πνεύμα της εποχής, ωστόσο οι πολιτικές του ιδέες έγιναν αντικείμενο αντιπαραθέσεων και διαφορετικών αναγνώσεων από όλους τους ιδεολογικούς χώρους.

Για τον ελληνικό εθνικισμό ο Δραγούμης έγινε σύμβολο, συχνά ως μέλος μιας αχώριστης τριάδος (Περικλής Γιαννόπουλος, Ίων Δραγούμης, Παύλος Μελάς), όπως μεταξύ άλλων αναφέρουν οι Δημήτρης Πικιώνης, Ρένος Αποστολίδης,  Δημήτρης Λαζογιώργος-Ελληνικός και Νικόλαος Καρράς, χαρακτηριζόμενος ως «προφήτης του ελληνικού εθνικισμού», «Έλληνας για όλες τις εποχές», «πατέρας του ελληνικού εθνικισμού» και «εκφραστής του ελληνικού εθνικισμού στην καθαρή του μορφή».

Πολλά χρόνια αργότερα, και συγκεκριμμένα στην εκκίνηση της εκτροπής του 1965 («Ιουλιανά», "Αποστασία"), ο Ανδρέας Παπανδρέου επανέφερε τη σκέψη του Δραγούμη στο προσκήνιο, όταν τον επικαλέστηκε για να επαναδιατυπώσει  τον «προοδευτικό εθνικισμό», δηλαδή μια εναλλακτική εκδοχή της Μεγάλης Ιδέας, πέρα από το χώρο της Δεξιάς «εθνικοφροσύνης». 

Σε άρθρο του στο Βήμα της 23ης Αυγούστου 1966 ανέφερε:

«Ένας που εκφράζει καλά το ιδανικό της Εθνικής Αναγέννησης είναι ο Ίων Δραγούμης, που έγραφε το 1905:

“Είναι σκληρή η ιδέα πως χάνεται η Πόλη, αλλά δεν με ταράζουν βυζαντινά όνειρα τόσο, όσο η γνώση πως, είτε έχουμε είτε δεν έχουμε την Πόλη, είμαστε μέτριοι, ψόφιοι, κακομοιριασμένοι, κοιμισμένοι και μέτριοι, μέτριοι. Οι λέξεις: “Να πάρουμε την Πόλη” είναι σύμβολο, που δεν σημαίνει “Να ξαναφτιάσουμε την βυζαντινή αυτοκρατορία”, αλλά “Να είμαστε δυνατοί”.

Έτσι το ιδανικό της ποσοτικής αυξήσεως μετατίθεται σε ιδανικό ποιοτικής αυξήσεως. Να είμαστε δυνατοί. Πρέπει να κινητοποιηθούν οι Έλληνες που δεν φέρουν την ελληνικότητά τους σαν βάρος ή ατυχία, που θα θέσουν στόχους μεγάλους και τολμηρούς».

Για ένα μεγάλο τμήμα της ελληνικής αριστεράς, παρά την πολιτική αντίθεσή της σε πολλές από τις ιδέες και την πολιτική δράση του Δραγούμη, εκτιμήθηκε ο πατριωτικός, ανθρωπιστικός και κοινοτικός-σοσιαλιστικός (ιδίως στα χρόνια της ωριμότητός του) χαρακτήρας. Ο Γιώργος Καραμπελιάς στην πνευματική αντιπαράθεση Γεωργίου Σκληρού και Ίωνα Δραγούμη  αναγνώρισε ως κοινό στοιχείο σε αμφότερους τον πατριωτισμό και το όραμα της υπερβάσεως των εσωτερικών αντιθέσεων της ελληνικής κοινωνίας, κατατάσσοντάς τους τελικά στο ίδιο πολιτικό και ιδεολογικό ρεύμα.

 Άλλοι είδαν στον συνδυασμό εθνικισμού και κοινοτισμού-σοσιαλισμού της ωριμότητας του Δραγούμη μια συγγένεια είτε με την σοσιαλδημοκρατία είτε και με τον εθνικοσοσιαλισμό.

Από τα γραπτά του προκύπτει ότι ο Δραγούμης υπήρξε ανήσυχο και πολύπλευρο πνεύμα, ανοικτό σε πολλές ιδέες. Βασάνιζε τις πεποιθήσεις του, δεν ήταν δουλικά προσκολλημένος σε καμία ιδεολογία, ενώ αντίθετα τις αφομοίωνε δημιουργικά στην δική του προσωπικότητα και τις υπέτασσε μόνον στην ελληνική παράδοση.

Χαρακτηριστικές είναι οι φράσεις του ιδίου από το ημερολόγιό του (06-04-1919): 

«Μια περίοδο της ζωής μου εθνικιστική (από τα 1902 ως τα 1914 απάνω κάτω). Έπειτα έβαλα μια pétition de principe στο νασιοναλισμό μολονότι ενεργούσα σύμφωνά του. Τώρα μπαίνω σε μια σοσιαλιστική και ανθρωπιστική περίοδο. Αρχίζω να λαβαίνω συνείδηση του αναρχισμού μου (1917-1919) και προχωρώ. Και σ' αυτό πρέπει να βάλω une pétition de principe. Στην πρώτη περίοδο επίδραση του Nietsche και Barrès. Στη δεύτερη Τολστόϊ, Rousseau, Κροπότκιν, Gide. Στην πρώτη περίοδο Μακεδονική ενέργεια. Στη δεύτερη Ρωσική επανάσταση και κοινωνική επανάσταση παντού. Στη Μακεδονική ενέργεια έλαβα μέρος, στην κοινωνική επανάσταση όχι ακόμα. Ο Barrès στον νασιοναλισμό που έπλασε δεν έκαμε άλλο παρά να δώσει συνείδηση σ' ένα αίσθημα βαθιά ριζωμένο στην ανθρώπινη ψυχή, στον πατριωτισμό. Ο Κροπότκιν και Μπακούνιν δεν κάνουν άλλο παρά να δίνουν συνείδηση (τη συνείδηση που αυτοί οι ίδιοι έλαβαν) ενός άλλου βαθιού αισθήματος, της αλληλοβοήθειας μεταξύ στους ανθρώπους. Ούτε ο πρώτος ούτε ο δεύτερος εδημιούργησαν τίποτε, μόνο έλαβαν και έδωσαν συνείδηση. Ο πατριωτισμός και η αλληλοβοήθεια υπάρχουν πάντα, με στενότερα ή πλατύτερα όρια (χωριό, πολιτεία, κράτος, έθνος, κοινότητα, αδελφάτα, συνεταιρισμοί, συνασπισμοί) και σύμφωνά τους ενεργούσαν και ενεργούν οι άνθρωποι. Οι νασιοναλιστές και οι αναρχικοί και σοσιαλιστές μόνο τα εφώτισαν, έκαμαν φωτεινή και μονομερή προβολή ενός αισθήματος όπως και οι ατομικιστές φώτισαν το άλλο αίσθημα τον εγωισμό (με αρχή την αυτοσυντηρησία)». 

Συγκινείται  ο Δραγούμης από τον ανθρωπισμό που ως ιδανικό  περιέχει ο σοσιαλισμός, τον απορρίπτει όμως για όσα αφορούν την πάλη των τάξεων και τον ισοπεδωτισμό προς τα κάτω (ημερολόγιο, 19-03-1919). Μάλιστα, στο ημιτελές μυθιστόρημά  του «Τρεις φίλοι» φθάνει στο σημείο να συμβιβάσει το εθνικό με το σοσιαλιστικό ιδανικό. Τον συνεπαίρνει ο εθνικισμός του Μπαρρές, ο εγωϊσμός και η ηρωϊκή ηθική του Νίτσε, αλλά δεν παύει να τους εντάσσει στο ανθρωπιστικό πλαίσιο και μάλιστα αυτό της ελληνικής λαϊκής κοινοτικής παράδοσης.

Την περίοδο της όξυνσης του Μακεδονικού Ζητήματος κατά  την δεκαετία του 1990, τα έργα του Δραγούμη γνώρισαν νέες εκδόσεις, η δε φράση του «Αν τρέξουμε να σώσουμε την Μακεδονία, εμείς θα σωθούμε» επαναλήφθηκε σε λόγους και κείμενα.

Τέλος, τον Δεκέμβριο του 2007 ιδρύθηκε το Ινστιτούτο Εθνικών και Κοινωνικών Μελετών «Ίων Δραγούμης» με πρόεδρο τον Χρίστο Γούδη. Στις 24 Σεπτεμβρίου 2009 οργανώθηκε από το Ινστιτούτο «Ίων Δραγούμης» στην αίθουσα της Παλαιάς Βουλής ημερίδα προς τιμήν του με τίτλο «Ίων Δραγούμης και Ελληνισμός».