Η ΦΙΛΟΞΕΝΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΤΡΑΓΩΔΙΑ
Της Dimitra Papanastasopoulou

Ο νόμος της φιλοξενίας δεν περιλαμβανόταν στο γραπτό δίκαιο, έτσι ώστε να δεσμεύει απόλυτα τον πολίτη με απαράβατες εντολές και κυρώσεις, αλλά αποτελούσε άγραφο νόμο, όπως ήταν και η παροχή ασύλου, η ταφή των νεκρών και η τήρηση του όρκου.

Ο νόμος του ξενίζειν αποτελεί έναν αξιοσημείωτο θεματικό πυρήνα της τραγικής δραματουργίας, ο οποίος συνδέεται με μια πλούσια ορολογία. Ο ξένος θεωρείται σχεδόν ιερό πρόσωπο, αφού προστατεύεται από τον Ξένιο Δία. Επομένως, ο οικοδεσπότης που παρέχει τα ξένια (τροφή και κατάλυμμα) εγγυάται και για την ασφάλειά του στην οικία και στην πόλη του, γινόμενος ένα είδος προστάτη και κηδεμόνα για τν εξόριστο, τον ναυγό, τον άστεγο, ο οποίος πρέπει να παραμείνει άσυλος.

Ωστόσο, η τραγωδία παρέχει μεγάλο πλούτο παραλλαγών πάνω σ’ αυτό το θέμα, ανάλογα με τις συνθήκες εκπατρισμού,τα κίνητρα της αίτησης παροχής φιλοξενίας, με το ήθος του οικοδεσπότη ή του φιλοξενούμενου, περιπτώσεις που η φιλοξενία αποτελεί μια απλή δήλωση ή προκαλεί κάποιο επεισόδιο επεμβαίνοντας στη ροή ή την έκβαση της υπόθεσης.

Στον Προμηθέα Δεσμώτη, ο Προμηθέας προφητεύει στην Ιώ ότι θα βρει έναν τόπο φιλοξενίας,

στον Ηρακλή, ο Θησέας προτίθεται να τον μεταφέρει στην Αθήνα, να τον ανακουφίσει από την ηθική οδύνη της πράξης του: «αφού εξαγνίσω τα χέρια σου από το μίασμα, θα σου δώδω κατοικία και ένα μέρος από την περιουσία μου», δηλαδή, πέρα από τη φιλοξενία που προσφέρει, χωρίς να τού ζητηθεί, ο Θησέας ενδιαφέρεται και για το μέλλον του φίλου του και για την ίαση της ψυχής του.

Στην Μήδεια, όταν εκείνη έχει συλλάβει το ανόσιο σχέδιό της, συναντά τον βασιλιά της Αθήνας  Αιγέα, από τον οποίο αποσπά υπόσχεση να την φιλοξενήσει στον τόπο του, μετά την επικείμενη αποπομπή της από την Κόρινθο: «δέξαι δε(με) χώρα και δόμοις εφέστιον».

Στις περιπτώσεις που έχουμε φιλοξενία που παρσχέθηκε στο παρελθόν ή που εντάσσεται στη χρονική διάρκεια του μύθου, οι συνέπειες (αρνητικές ή θετικές) της φιλοξενίας αποτελούν μοχλό που κινεί τις δραματικές δυνάμεις ή, έστω, ενισχύει ή επισπεύδει κάποιες πράξεις.

Θα ξεκινήσουμε με την περίπτωση του διασημότερου φιλοξενούμενου της τραγικής ποίησης, τον Πάρη.

Η παραμονή του στο παλάτι του Μενέλαου υπήρξε μοιραία για όλους τους Έλληνες και τροφοδότησε άμεσα ή έμμεσα τον προβληματισμό πολλών τραγωδιών του τρωικού κύκλου.

Ο ξεναπάτης Τρωαδίτης καταπάτησε πολλαπλά τις αρχές της φιλοξενίας που υπαγορεύουν ένα συγκεκριμένο ήθος. Ο Πάρις, απάγοντας την Ελένη από τη Σπάρτη, κερδίζει μεν ένα δώρο που τού υποσχέθηκε η Αφροδίτη, αλλά αυτό επισύρει ένα ηθικό αντίκρυσμα, ένα σκανδαλώδες επακόλουθο στις διαπροσωπικές σχέσεις: ο γιός του βασιλιά Πρίαμου αμαυρώνει την τιμή του οικοδεσπότη, ιδιοποιείται κάτι που δεν τού ανήκει και εξαπατά τον άνθρωπο που τον ευεργέτησε, σπάζοντας μ’ αυτόν τον τρόπο τους ιερούς δεσμούς της φιλίας, η οποία δομείται πάνω στην φιλοξενία.

Μια άλλη ολέθρια περίπτωση φιλοξενίας συναντούμε στην Εκάβη. Εδώ, όμως, το ρήγμα της σχέσης μεταξύ φιλοξενούμενου και φιλοξενούντος το προκαλεί ο οικοδεσπότης.

Η Τρωαδίτισσα βασίλισσα ανακαλύπτει πώς ο νεώτερος γιός της, ο Πολύδωρος, που είχε σταλεί εσπευσμένα στον βασιλιά της Θράκης, προκειμένου να αποφύγει τα δεινά του πολέμου, έχει δολοφονηθεί. Και αποδεικνύεται ότι ο δολοφόνος είναι ο ίδιος ο βασιλιάς Πολυμήστορας, ο προστάτης και κηδεμόνας του, με κίνητρο το κέρδος. Δηλαδή, ο Πολυμήστορας κάνει φόνο για να αποκτήσει τον τρωικό θησαυρό που είχε φέρει ο νεαρός πρίγκιπας μαζί του.

Το φάντασμα του Πολύδωρου τονίζει πως ο φονιάς του ήταν πατρώος ξένος, δηλαδή, φίλος του πατέρα του, αποκτημένος από δεσμούς πρότερης φιλοξενίας.

Όταν η Εκάβη αντικρύζει το πτώμα του γιού της, αντιλαμβάνεται αμέσως πως η δίκα ξένων, το δίκαιο που διέπει τη φιλοξενία, έχει καταπατηθεί με τον αισχρότερο τρόπο. Η ανόσια πράξη του Θράκα φαντάζει ακόμη πιο σκοτεινή, όταν η Εκάβη ανακαλεί τα θεμέλια τη παλιάς φιλίας, που υπήρξε πολλαπλά ευεργετική για το Πολυμήστορα: φιλοξενία, κοινή τράπεζα, πρόθυμη βοήθεια και φροντίδα κατ’ επανάληψη.

Στην Ελένη, η ομώνυμη ηρωίδα μας δίνει πληροφορίες για τη φιλοξενία που της προσφέρθηκε στην Αίγυπτο στα χρόνια της τρωικής εκστρατείας. Ο Αιγύπτιος βασιλιάς, ο Πρωτέας, δεν της προσέφεε απλώς στέγη και τροφή, αλλά και μια ηθική ασφάλεια, η οποία προσέδιδε έναν τόνο ευγένειας και γενναιοφροσύνης στην φιλοξενία του.

Την επόμενη εβδομάδα, φίλες και φίλοι, θα κλείσουμε το θέμα εξετάζοντας δύο ακόμη περιπτώσεις φιλοξενίας. Μέχρι τότε να είστε όλοι καλά!

 

ΝΟΤΙΟ ΣΟΥΔΑΝ
Η πιο φτωχή χώρα του κόσμου
Της Δήμητρας Παπαναστασοπούλου

Η πιο φτωχή χώρα του κόσμου και συγχρόνως ένα από τα νεότερα κράτη ( από το 2011) βρίσκεται στην Αφρική και λέγεται Δημοκρατία του Νότιου Σουδάν.

Περικλείεται από το Σουδάν, μέρος του οποίου ήταν μέχρι πρόσφατα, την Αιθιοπία, την Κένυα, την Ουγκάντα, την Λαϊκή Δημοκρατία του Κογκό και την Κεντροαφρικανική Δημοκρατία. Ένα μεγάλο κομμάτι της είναι η ελώδης περιοχή του Σούντ, γνωστή ως Μπάρ ελ Τζεμπέλ.

Μετά από μια μακροχρόνια και αιματηρή εμφύλια σύρραξη, οι κάτοικοι της περιοχής με δημοψήφισμα αποφάσισαν την ανεξαρτητοποίησή τους από το Σουδάν, πράγμα που έγινε στις 9 Ιουλίου 2011.

Έκτοτε, αν και το υπέδαφος είναι πλούσιο σε πετρέλαιο και τα έσοδα από την πώλησή του είναι η κύρια πηγή εσόδων, το κατά κεφαλήν εισόδημα δεν υπερβαίνει τα 250 δολλάρια το χρόνο...

Το 85% του πληθυσμού ασχολείται με τη γεωργία, χωρίς χρήση μηχανημάτων (χαμηλής παραγωγής αγροκτήματα και κτηνοτροφικές μονάδες). Οι εμφύλιες συγκρούσεις επιδεινώνουν μόνιμα κάθε προοπτική ανάπτυξης, με αποτέλεσμα το ποσοστό των κατοίκων που ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας να αυξάνει αλματωδώς.

Οι πρώτες βίαιες συγκρούσεις ξέσπασαν στα μέσα της δεκαετίας του 1950, αμέσως μετά την ανεξαρτησία του Σουδάν(1956), που μέχρι τότε ήταν υπό Βρετανική διοίκηση, και έγιναν μεταξύ στασιαστών (αντάρτες Ανγιάνγα) του Νότου, οι οποίοι ζητούσαν αυτονομία, και των Βρετανών. Αυτός ο πρώτος εμφύλιος έληξε το 1972 με την Συνθήκη της Αντίς Αμπέμπα, με πάνω από 500.000 νεκρούς.

Το 1983 ξέσπασε ο δεύτερος εμφύλιος που κράτησε μέχρι το 2005(Συνολική Ειρηνευτική Συμφωνία στην Κένυα, γνωστή ως Συμφωνία της Ναϊβάσα). Σκληρή και ματωμένη, κόστισε πάνω από 2 εκ. ζωές, ενώ άλλα 4 εκ. αναγκάστηκαν να εκπατρισθούν.

Ωστόσο, η ηρεμία που επικράτησε ήταν σύντομη. Το 2009 ξανάρχισαν οι βιαιότητες και η κυβέρνηση του Χαρτούμ ψήφισε ένα νόμο για να διεξαχθεί δημοψήφισμα για την ανεξαρτησία του Νότιου Σουδάν, όπως και έγινε (ψήφισαν πάνω από 60% υπέρ).

Τον Δεκέμβριο του 2013 στασίασε μια μερίδα στρατού, προκάλεσε πολιτική κρίση και μια απόπειρα στρατιωτικού πραξικοπήματος κατεστάλη από τον πρόεδρο Σάλβα Κιρ Μαγιαρντίτ( εξελέγη το 2010 με ποσοστό 92,99%), με τις συγκρούσεις να επαναλαμβάνονται και να παίρνουν μεγαλύτερες διαστάσεις, ενώ κάθε λίγο σημειώνονταν θάνατοι και τραυματισμοί. Μόλις τον Μάϊο του 2014 υπογράφηκε συνθήκη για άμεση κατάπαυση πυρός και σχηματισμό μεταβατικής κυβέρνησης, τόσο από τον πρόεδρο Κιρ, όσο και από τους αντάρτες του αντιπάλου Μακάρ. 

Με όλα αυτά, η χώρα επλήγη από  μεγάλο λιμό, με την ανθρωπιστική κρίση να  χαρακτηρίζεται ως «η χειρότερη στον κόσμο» από το Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών( Ιούλιος 2014).

Το Νότιο Σουδάν, όπως και όλες οι άλλες αφρικανικές χώρες σαν αυτό, μαστίζονται από φτώχεια, πολέμους, διαφθορά, ανεργία, αναλφαβητισμό, κατάρες που εναλλάσσονται σε έναν φαύλο  κύκλο αίματος και κοινωνικών αδιεξόδων.

Οι σοφοί των πλουσίων χωρών λένε ότι απαιτείται κρατικός παρεμβατισμός, ο οποίος θα επενδύσει στην παιδεία, στην καινοτομία, με σύγχρονη παροχή  διεθνούς βοήθειας.

Κρατικός παρεμβατισμός υπάρχει, αλλά δεν επενδύει πουθενά και, ίσως, η όποια διεθνής βοήθεια να χάνεται κάπου στο δρόμο και στις τράπεζες. Το αίσχος της πείνας και της εξαθλίωσης συνεχίζει απτόητο το δρόμο του.

Η ΠΑΙΔΟΚΤΟΝΙΑ ΣΤΙΣ ΤΡΑΓΩΔΙΕΣ ΤΟΥ ΕΥΡΙΠΙΔΗ
ΙΩΝ & ΙΠΠΟΛΥΤΟΣ
Της Dimitra Papanastasopoulou

Με τη σημερινή ανάρτηση τελειώνει αυτός ο μικρός κύκλος. Στην τραγωδία Ίων, σε αντίθεση με τις προηγούμενες που εξετάσαμε, έχουμε με μια αποτυχημένη ροσπάθεια παιδοκτονίας και στον Ιππόλυτο μια έμμεση.

Η αποτυχημένη απόπειρα ανήκει στην βασίλισσα Κρέουσα και λαμβάνει χώρα στους Δελφούς, όπου ο Ξάνθος, βασιλιάς της Αθήνας και σύζυγος της Κρέουσας, βρίσκει επί τέλους έναν γιό και διάδοχο στο πρόσωπο του νεαρού υπηρέτη του ναού.

Η Κρέουσα αισθάνεται αδικημένη απ’ αυτόν τον χρησμό, που χάρισε στον Ξάνθο έναν γιό, ενώ η ίδια, έχοντας γνωρίσει τη μητρότητα, από μια ερωτική σχέση με τον θεό Απόλλωνα, έχει στερηθεί αναγκαστικά το παιδί της, το οποίο, μάλιστα, θεωρεί χαμένο.

Θυμωμένη και αγανακτισμένη με τον Απόλλωνα, αποπειράται να δολοφονήσει τον παρείσακτο, χωρίς να γνωρίζει ότι πρόκειται για το δικό της παιδί.

‘Ενα τυχαιο περιστατικό απομακρύνει το δηλητηριασμένο κρασί από το στόμα του νέου και η Πυθία, διευκολύνοντας την αμοιβαία αναγνώριση μητέρας-γιού, αίρει οριστικά τον κίνδυνο νέας απόπειρας παιδοκτονίας, λόγω αγνοίας.

Η ρήξη του πανίσχυρου δεσμού μεταξύ γονέα και παιδιού, που προκαλεί τον θάνατο του τελευταίου, συντελείται έμμεσα στην τραγωδία Ιππόλυτος έχοντας αιτία μία παραννόηση.

Η Φαίδρα, θανάσιμα ερωτευμένη με τον Ιππόλυτο, γιό του Θησέα και της αμαζόνας, αποφασίζει να αυτοκτονήσει για να διασώσει το καλό της όνομα και την οικογενειακή της τιμή. Ωστόσο, πριν πεθάνει, φροντίζει να αφήσει στον απόντα Θησέα μια συκοφαντική επιστολή, η οποία καταδικάζει ηθικά τον Ιππόλυτο.

Ο Θησέας, θεωρώντας  το γιό του ένοχο μοιχείας και υιϊκής ασέβειας, παρακαλεί τον προστάτη θεό Ποσειδώνα να αφανίσει τον Ιππόλυτο. Ο Θησέας δεν σκοτώνει ο ίδιος το παιδί του, αλλά βέβαιος ότι θα πεθάνει από θεϊκό χέρι, ότι ο θεός θα τον εισακούσει, καθίσταται ηθικός αυτουργός.

Όταν αποκαλύπτεται η αθωότητα του Ιππόλυτου είναι πολύ αργά. Ένα τέρας, ένας θαλάσσιος ταύρος, που στέλνει ο Ποσειδώνας, βγαίνει από τα κύματα, πέφτει πάνω στο άρμα του διωγμένου πρίγκιπα, το ανατρέπει ορμητικά και πολτοποιεί το νεανικό σώμα με μανία...

Ο Θησέας έχει λίγο χρόνο με τον ετοιμοθάνατο, ίσα για να συμφιλιωθεί και να ομολογήσει την μοιραία πλάνη του.

Ο φόνος στην ελληνική τραγωδία, και μάλιστα ο φόνος συγγενούς εξ αίματος, κι ακόμη πιο συγκεκριμένα ο φόνος του παιδιού από τον γονέα, δεν είναι ποτέ ένα μονοσήμαντο έγκλημα που διαπράττεται από ένα δολερό χέρι.

Οι κεντρικοί ήρωες της αρχαίας τραγωδίας δεν είναι ούτε αχρείοι ούτε άγιοι. Είναι ικανοί και για το καλό και για το κακό, έννοιες που πολλές φορές είναι μπερδεμένες ή αξεδιάλυτες.

Αν χαρακτηρίζουμε τον παιδοκτόνο της τραγωδίας τραγικό και όχι ανήθικο, είναι επειδή η πράξη του σφραγιζόταν από μια τριπλή αντίφαση:

-την συνέργεια του ανθρώπινου με το θείο,

-τον συνδυασμό του πράττειν με το πάσχειν, και

-την ηθική διττότητα, την αμφισημία του καλού ή του κακού, που καθιστά το δίκιο άδικο και το όσιο ανόσιο.

Με τους παιδοκτόνους των τραγωδιών ο κόσμος φρίττει, κρατά την ανάσα του, αλλά δεν καταδικάζει- καταλαβαίνει. Ανακαλεί στη μνήμη του αρχέγονες και αιώνιες κοσμικές δυνάμεις, αρχετυπικές εικόνες συγκρούσεων και περιμένει από την τέχνη, όχι να τις εξαλείψει ούτε να τις υποτιμήσει ηθικά, αλλά να τις εξημερώσει, μετουσιώνοντάς τες σε ποίηση.

Ο ΚΟΡΙΟΛΑΝΟΣ του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ

Από την Δήμητρα Παπαναστασοπούλου

Αν και διανύουμε τον Αύγουστο, μήνα κατ’ εξοχήν διακοπών για μας τους Έλληνες, εγώ θα συνεχίσω την μηνιαία αναφορά τιμής στον Σαίξπηρ.

Επέλεξα τον Κοριολανό, ένα έργο όχι και τόσο γνωστό στους πολλούς.

Πρόκειται για μια τραγωδία που γράφηκε ανάμεσα στα 1605-1608 και βασίστηκε στη ζωή του Ρωμαίου ηγέτη Γάϊου Μάρκιου, όπως μεταφράστηκε από τα αρχαία ελληνικά( Βίοι Παράλληλοι του Πλούταρχου) από τον Τόμας Νόρθ (1579). Αυτό το έργο, όπως και το πολύ γνωστότερο(θα το δούμε τον επόμενο μήνα) Αντώνιος και Κλεοπάτρα, είναι οι τελευταίες τραγωδίες που έγραψε ο Σαίξπηρ.

Ο στρατηγός Κοριολανός, έχοντας φέρει σε πέρας με επιτυχία τις αποστολές του, στρέφεται στην πολιτική. Δυστυχώς γι’ αυτόν, δεν έχει τη λεγόμενη «στόφα» του πολιτικού, δημιουργεί αντιπάθειες και στο τέλος, ακόμη και οι υποστηρικτές του τον εγκαταλείπουν στην πτώση και τον θάνατο που ακολουθεί.

Το έργο ξεκινά στη Ρώμη, όπου έχουν ξεσπάσει επαναστάσεις, λόγω έλλειψης σιτηρών και τους επαναστάτες να είναι οργισμένοι με τον Γάϊο Μάρκιο, τον ευφυή στρατηγό τον οποίο θεωρούν υπεύθυνο για την κατάσταση αυτή.

Ο πατρίκιος Μενένιος Αγρίππας προσπαθεί να τους ηρεμήσει, ενώ  Γάϊος Μάρκος εξακολουθεί να πιστεύει ότι οι πληβείοι είναι άξιοι της μοίρας τους, αφού δεν ενώθηκαν με τον ρωμαϊκό στρατό για να αντιμετωπίσουν τους εχθρούς της αυτοκρατορίας. Οι πραιτωριανοί Βρούτος και Σισίνιος τον θεωρούν ήδη προδότη, αλλά προς το παρόν το κρατούν για τον ευατό τους. Ο Γάϊος Μάρκιος φεύγει για να αντιμετωπίσει τους Βόλσκιους που σκοπεύουν να επιτεθούν.

Ο αρχηγός των Βόλσκιων, ο Τούλους Αουφίδιος, έχει αντιμετωπίσει και στο παρελθόν τον Γάϊο Μάρκιο και τον θεωρεί επικίνδυνο, δυνατό εχθρό. Ο Γάϊος Μάρκιος πολιορκεί την βολσκιανή πόλη Κοριόλη. Αρχικά δεν κερδίζει, αλλά στο τέλος καταφέρνει να ρίξει τις πύλες και ο ρωμαϊκός στρατός εισβάλει νικηφόρα και κατακτά την πόλη.

Μια δύναμη των Βόλσκιων δεν έχει υποκύψει και ο Γαϊος με τον συνάδελφό του Κομίνιο την κυνηγά, για να έρθει τελικά αντιμέτωπος με τον Αουφίδιο. Η μονομαχία τελειώνει απότομα, όταν οι Βόλσκιοι τραβούν μακριά με τη βία τον Αουφίδιο, για να τον γλυτώσουν. Είναι ο Αουφίδιος που πρώτος δίνει το επίθετο Κοριολανός στον ρωμαίο στρατηγό.

Η Βολούμνια, μητέρα του Κοριολανού, ενθαρρύνει τον λαμπρό γιό της να στραφεί στην πολιτική αρένα. Εκείνος, αν και στην αρχή διστάζει, στο τέλος συμφωνεί. Κερδίζει πολύ εύκολα την υποστήριξη της Ρωμαϊκής Συγκλήτου, αλλά οι Βρούτος και Σισίνιος υποκινούν άλλη μία επανάσταση, οι υποστηρικτές της οποίας δεν δέχονται τον Κοριολανό στην πολιτική σκηνή.

Ο Κοριολανός θυμώνει με τον λαό, δεν δέχεται να αποφασίζουν οι πληβείοι τι θα κάνουν οι πατρίκιοι. Οι δύο πραιτωριανοί βρίσκουν την ευκαιρία να τον κατηγορήσουν για προδοσία και να προτείνουν να εξοριστεί. Ο Κοριολανός, έξαλος από θυμό, φωνάζει ότι εκείνος εξορίζει τη Ρώμη από τη ζωή του.

Εξόριστος, ο Κοριολανός καταφεύγει στην πρωτεύουσα των Βόλσκιων, το Άντιουμ, συναντά τον Αουφίδιο και του προτείνει να τον σκοτώσει, να κηλιδώσει μ’ αυτόν τον τρόπο τη Ρώμη που τον εξόρισε. Εκείνος, που τον θαυμάζει σαν στρατιωτικό, αρνείται και αντ’ αυτού προτείνει να ενώσουν τις δυνάμεις τους εναντίον της Ρώμης.

Οι Ρωμαίοι πανικοβάλλονται και στέλνουν τον Κομίνο και τον Μενένιο να πείσουν τον Κοριολανό να μην επιτεθεί, αλλά αποτυγχάνουν. Σειρά να τον πείσουν έχουν τώρα η μητέρα του, η σύζυγός του Βιργιλία με το παιδί τους, μαζί με μια ευγενή, την Βαλέρια. Η μητέρα του στέκει περήφανη και μακρινή, δεν δέχεται να ασπασθεί έναν εχθρό. Η Βιργιλία, όμως, πείθει τον σύζυγό της να μην καταστρέψει τη Ρώμη κι εκείνος θα κανονίσει μια συνθήκη ειρήνης ανάμεσα στους Βόλσκιους και τη Ρώμη.

Όταν, όμως, πηγαίνει να συναντήσει τον Αουφίδιο και να του μιλήσει για ειρήνη, αντιμετωπίζει τον θάνατο επί προδοσία.

Φτώχεια, πείνα, εξουσία. Τότε και τώρα, δυστυχώς στην επικαιρότητα. Ο Σαίξπηρ υπογράφει ένα απόλυτα πολιτικό έργο, εστιάζοντας στην μόνομη αντιπαράθεση εξουσίας-λαού, δυνατού-αδυνάμου με ήρωα έναν αλαζόνα στρατηγό που θέλει να γίνει τύραννος και δεν σταματά πουθενά για να πετύχει το στόχο του: προδίδει την πατρίδα, περιφρονώντας κατά βάθος και τον εαυτό του.