ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΠΑΡΟΥΣΙΕΣ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΙΓΥΠΤΟ
ΣΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ
Της Dimitra Papanastasopoulou

Στο δεύτερο μέρος της ενότητας αυτής θα ασχοληθούμε με το έργο Ικέτιδες του Αισχύλου και τον μύθο των Δαναϊδων.

Ο τραγικός μας ποιητής σ’ αυτό το έργο έχει πολύ χρόνο στη διάθεσή του για να αναπτύξει ένα πλούσιο φάσμα στοχασμών με σημείο αναφοράς τον αιγυπτιακό πολιτισμό και με τα κοινά του σημεία με την ελληνική πνευματική πραγματικότητα.

Η προϊστορία του δράματος βρίσκεται ενσωματωμένη στην υπόθεση του έργου, δεδομένου τού ότι στο πρόσφατο παρελθόν εντοπίζεται η αιτία της ανατιπαράθεσης των δυνάμεων που επικρατούν στο έργο. Η δράση εκτυλίσσεται στο Άργος, όπου οι κόρες του Δαναού, συνοδευόμενες από τον πατέρα τους, έχουν αφιχθεί ως ικέτιδες, ζητώντας άσυλο από τον τοπικό βασιλιά Πελασγό.

Οι πενήντα Αιγύπτιες πριγκίπισσες έχουν εγκαταλείψει τη χώρα τους, προκειμένου να αποφύγουν έναν αποτρόπαιο γάμο: οι εξάδελφοί τους, οι γιοί του Αιγύπτου, επιθυμούν να τις νυμφευθούν, σχεδόν δια της βίας.

Οι φυγάδες εκθέτουν στον Πελασγό το πρόβλημά τους και την αιτία του εκπατρισμού τους. Όσο ο διάλογος προχωρεί, τόσο εμφανέστερη γίνεται η αμηχανία του Αργίτη βασιλιά, ο οποίος βρίσκεται στη δυσάρεστη θέση να πάρει μια απόφαση, που πολύ θα ήθελε να αποφύγει.

«Ουκ εύκριτον το κρίμα. Μη μ’αιρού κριτήν».

Ως οικοδεσπότης οφείλει, βέβαια, να προστατεύσει τους ικέτες του, αλλά θέλει πρώτα να απαλλαγεί από τις αμφιβολίες του. Και να ποιές είναι αυτές:

-είναι η φυγή των πριγκιπισσών νόμιμη, δηλαδή, σύμφωνη με τους νόμους της πατρίδας τους;

-αν αποφασιστεί από την πλευρά του Άργους η προστασία τους, θα έχει αποτέλεσμα γι’ αυτές χωρίς να προκαλέσει προβλήματα στο Άργος;

-μήπως η απέχθεια των Δαναϊδων γι’αυτόν τον γάμο δεν είναι σύμφωνη με την ανθρώπινη φύση;

-αν το Άργος καταλήξει σε πόλεμο με την Αίγυπτο, είναι πρέπον και σωστό να χυθεί αργίτικο αίμα για χάρη αυτών των κοριτσιών;

Αυτό που ενδιαφέρει να δούμε σ’ αυτήν την τραγωδία, χωρίς να ξεφύγουμε από το πεδίο της πολιτισμικής παραλληλίας, είναι ο τρόπος με τον οποίο φωτίζονται οι διαφορές και οι ομοιότητες ανάμεσα στις Αιγύπτιες Ικέτιδες και στον αργίτικο λαό. Και, εν όψει αυτής της σύγκρουσης, να λάβουμε υπ’ όψιν μας ότι ο Δαναός και οι κόρες του είναι συγχρόνως Αιγύπτιοι και Έλληνες, αφού κατάγονται από την γενιά της Ιούς, της Αργείας ιέρειας.

Ξεκινώντας από τις διαφορές που επισημαίνονται από τον ίδιο τον δραματικό λόγο, παρατηρούμε πως είναι φυσικής τάξης, δηλαδή, διαφορές που ανάγονται στην φυσιολογία των φυλών και στην εν γένει εμφάνιση των ικετών.

Ο ίδιος ο Δαναός ομολογεί ότι η φύση έχει πλάσει τον λαό του με διαφορετικά χαρακτηριστικά, ότι ο Νείλος και ο Ίναχος δεν τρέφουν ίδια φύλα:

«ουχ ομόστολος φύσις μορφής».

Από την πλευρά του Πελασγού, έχουμε την παραδοχή πως αυτός ο όμιλος των ικετών φοράει ρούχα και εξαρτήματα ανοίκεια για τους Έλληνες. Η πολυτελής εμφάνισή τους είναι «ανελληνόστολος», πρόκειται για ξένους και δεν υπάρχει καμία αμφιβολία πάνω σ’ αυτό. Πόσο ξένοι, όμως, είναι αυτοί οι άνθρωποι, αφού είναι απόγονοι της Ιούς;

Στον μακροσκελή διάλογο τους βασιλιά με τους ικέτες του, ο Αισχύλος δεν παύει να υπογραμμίζει τις πολιτισμικές ομοιότητες ανάμεσα στους δύο λαούς. Αρχής γενομένης του θρησκευτικού άξονα, ακούμε τις ξένες γυναίκες να επικαλούνται τον αμερόληπτο Δία, ο οποίος εποπτεύει τον αγώνα των ικετών, ως κοινό γεννήτορα των δύο φυλών:

«αμφοτέροις ομαίμων ταδ’ επισκοπεί Ζεύς ετερορρεπής».

Έχουμε, όμως, κι άλλο ένα σημαντικό σημεείο αναφοράς. Προστάτες και προστατευόμενοι αναφέρονται στο ίδιο περίπου αξιακό σύστημα, επικαλούμενοι τις ίδιες ηθικές, κοινωνικές και θρησκευτικές αξίες. Δηλαδή, οι ιδέες και οι αρχές που αφορούν την δικαιοσύνη, οι πρακτικές(κατ’ έθος), τα δικαιώματα και τα καθήκοντα των ικετών, ο σεβασμός της ανθρώπινης ζωής και η ευσέβεια, συμπίπτουν, η θεματική της πολιτισμικής συγγένειας αναπτύσσεται σύμφωνα με έναν κώδικα που ισχύει και στις δύο πλευρές.

Οι ικέτιδες αναφέρουν πρώτα-πρώτα ότι είναι Αργείες στην καταγωγή, «σπέρμα της γόνιμης βοός» και ο Πελασγός, όταν ακούει τα σχετικά με το γεννεαλογικό τους δένδρο δεν μπορεί να κάνει τίποτε άλλο από το να παραδεχθεί ότι οι δεσμοί τους με τη χώρα του είναι υπαρκτές

«τήσδε κοινωνείς χθονός τ’αρχαίον».

Οι ικέτιδες συνεχίζουν και επικαλούνται την αργεία «φιλία πρόγονον γυναίκα», χάρη στην οποία απέκτησαν συγγενικούς δεσμούς και με την ελληνική γη και με τον Δία. Επομένως, οι Αργείοι δεν θα μπορέσουν αβασάνιστα να αρνηθούν την προστασία τους σ’ αυτές που είναι ομοαίματες, αφού μια τέτοια άρνηση θα ήταν διπλό έγκλημα, σε επίπεδο εθνικό και «διεθνές».

Η άρνηση ασυλίας σε έναν ικέτη ήταν μια ανόσια πράξη, αλλά η άρνηση ασυλίας σε συγγενή αποτελούσε μια πράξη διπλα΄αξιοκατάκριτη και εχοχική, μαρτρώντας όχι μόνον ασέβεια έναντι του Ικέσιου Δία, αλλά και έναντι των δεσμών αίματος.

Κι εδώ, που κάποιος θα περίμενε το τέλος του σκεπτικισμού, μπαίνει στη μέση η «ιχνογράφηση» της ηθικής φυσιογνωμίας των μνηστήρων, οι οποίοι περιγράφονται με τα πιο σκοτεινά χρώματα: γένος καταραμένο, αδηφάγο, που ποτέ δεν χορταίνει τον πόλεμο, αληθινά τέρατα, ύπουλοι, με βρώμικη ψυχή- σαν τα κοράκια, που δεν νοιάζονται καθόλου για τους βωμούς, επηρμένοι, αδιάντροπα σκυλιά που αγνοούν εντελώς τους θεούς.

Όλος αυτός ο συρφετός, αναφέρεται, όμως, σε συγγενείς, τόσο των Δαναϊδων, όσο και των Αργείων, εφ’ όσον εκείνοι δέχτηκαν την κοινή τους καταγωγή...

Αν οι πενήντα άνδρες εκφράζουν βίαια τις ερωτικές ή κοινωνικές τους διεκδικήσεις, οι ανάλογες γυναίκες εκφράζουν παρόμοια το μίσος τους για τον γάμο. Οι ακραίες στάσεις, οι αβυσσαλέες αντιθέσεις που μας παρουσιάζει η τραγωδία, δεν στοχεύουν ποτέ στην απκάλυψη των πολιτισμικών διαφορών μεταξύ των λαών, αλλά των υπαρξιακών διαφορών που πυροδοτούν την σύγκρουση του ήρωα με τον κόσμο του.

Έτσι, η αντίθεση ανάμεσα στις Δαναϊδες και τους Αιγυπτιάδες επαναλαμβάνεται ανάλογα και στην περίπτωση του Ιππολύτου και της Φαίδρας, του Φιλοκτήτη και του Οδυσσέα, του Προμηθέα και του Δία κλπ.

Τελικά, θα προσφερθεί φιλοξενία στις Δαναϊδες και ο ιστορικός Ηρόδοτος θα μνημονεύσει και θα εξυμνήσει την θέσπιση εορτών αφιερωμένων στη Δήμητρα από τις Δαναϊδες στην Πελοπόννησο, καθώς και στην ίδρυση ενός ναού, αφιερωμένου στην Αθηνά στο νησί της Ρόδου, όπυ έκαναν μια στάση, καθώς ταξίδευαν για το Άργος, πράξεις ευσέβειας και φιλίας, τιμής στον ελληνικό πολιτισμό.