ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Ομηρικά έπη: Μύθος ή μνήμη;

Της Dimitra Papanastasopoulou

Με τη σημερινή ανάρτηση και την αναφορά στα αθάνατα έπη του Ομήρου τελειώνει το μεγάλο αφιέρωμα στον εκπληκτικό και αστραφτερό μυκηναϊκό πολιτισμό.

Δεν είναι καθόλου εύκολο να χρονολογηθεί η δημιουργία της Ιλιάδας και της Οδύσσειας, αλλά η ευρύτερη γενική συναίνεση τοποθετεί τα τελευταία μεγάλα στάδια της συγγραφής στα τέλη του 8^ου π.Χ. αι. Οποιαδήποτε εκτίμηση της σχέσης των Ομηρικών επών με τον Μυκηναϊκό Πολιτισμό είναι ελλιπής αν δεν ληφθεί υπ’ όψιν ο χαρακτήρας της ελληνικής κοινωνίας κατά τη διάρκεια των τελευταίων πεντακοσίων ετών, μια περίοδος κατά την οποία μεταδόθηκε ή αναπτύχθηκε η παραδοσιακή προφορική ποίηση που οδήγησε στα έπη του Ομήρου. Η προφορική παράδοση μπορεί να θεωρηθεί σαν παράγωγο είτε της Μυκηναϊκής Περιόδου είτε της Σκοτεινής Εποχής που ακολούθησε.

Το υπόβαθρο της κοινωνίας των δύο παραπάνω περιόδων μπορεί σήμερα να ιδωθεί ευκρινέστερα. Ουσιαστικά, ο όρος Σκοτεινή Εποχή δεν κυριολεκτεί, αν και δεν έχει βρεθεί ένας καλύτερος ορος. Πιο σημαντική για την κατανόηση της Κλασικής Ελλάδας είναι η ιστορική συνέχεια που τώρα μπορεί να ανιχνευθεί χρονικά προς τα πίσω, από την Αρχαϊκή Περίοδο στα μηκυναϊκά ανάκτορα και μετά. Υπήρχαν σταδιακές και αθροιστικές αλλαγές, όχι αιφνίδιες και ριζοσπαστικές, καθώς δεν υπάρχει ασυνέπεια στα αρχαιολογικά αρχεία.

Η μόνη ξαφνική και εκτεταμένη αλλαγή, εντοπισμένη στα υλικά υπολείμματα, είναι η εξαφάνιση των ανακτόρων και του διοικητικού συστήματος που αυτά υποστήριζαν. Δεν υπάρχουν καινοτομίες στο υλικό αρχείο, δεν υπάρχουν νέοι τύποι κεραμικής ή μεταλλουργίας τέτοιοι που να επιβάλλουν την πίστη στον ερχομό οποιασδήποτε μεγάλης ομάδας στη νότια Ελλάδα στα τέλη του 13^ου π.Χ.αι. ή μετά.

Αφού το κλειδί στην ιστορία είναι η ένωση του μεγαλύτερου μέρους της Ελλάδας σε μια μεγάλη εκστρατεία, η μοναδική πιθανή περίοδος για την πολιορκία της Τροίας είναι αυτή του 13^ου π.Χ. αι. όταν η μυκηναϊκή ισχύς ήταν στο απόγειό της.Οι τοποθεσίες που καταγράφονται στον ομηρικό Νηών Κατάλογο έχουν εξαιρετική ομοιότητα με τις μυκηναϊκές αρχαιολογικές θέσεις της περιόδου – γνωστές από τις ανασκαφές. Τα κράνη από δόντια αγριόχοιρων χρησιμοποιούνταν ακόμη. Θραύσματα τοιχογραφίας από τις Μυκληνες δείχνουν έναν στρατιώτη να πέφτει από το τείχο μιας πόλης και στην Πύλο οι μυκηναϊκές δυνάμεις πολέμησαν εναντίον ξένων με δερμάτινα ενδύματα.

Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια δεν ανακλούν, απαραίτητα, τις ίδιες εποχές στον ίδιο βαθμό. Το θέμα των ηρώων που επιστρέφουν ίσως να είναι μυκηναϊκό, αλλά τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν κατά την επιστροφή τους υποδηλώνουν την περίοδο που ακολούθησε την κατάρρευση των μυκηναϊκών ανακτόρων. Οι πεποιθήσεις της Ηρωικής Εποχής έχουν πλέον εξαφανιστεί, όταν ο Οδυσσέας επιστρέφει στην Ιθάκη για να επιβεβαιώσει την κυριαρχία του. Για τον ίδιο λόγο, μοιάζει λιγότερο πιθανό η ιστορία της πολιορκίας της Τροίας να προέρχεται από αυτήν την περίοδο.

Ορισμένα στοιχεία, δευτερεύοντα ως προς τις κύριες ιστορίες, προέρχονται με βεβαιότητα από την Σκοτεινή Εποχή. Αναφορές σε φοινικικά ασημένια δοχεία ανήκουν στον 9^ο π.Χ.αι.(υπάρχει ένα στην Κνωσσό). Όχι μόνο η χρήση του σιδήρου είναι συχνή, αλλά η ίδια η τεχνολογία του Ηφαίστου όταν δημιουργεί την χάλκινη πανοπλία του Αχιλλέα στην Ιλιάδα είναι δουλειά σιδηρουργού, όχι χαλκουργού!

Το άλλο κύριο θέμα της Οδύσσειας, τα δέκα χρόνια της περιπέτειας, θεωρείται πρωτίστως προϊόν μεταγενέστερης εποχής, αφού ανήκει στο είδος των «ιστοριών των ταξιδευτών», δηλαδή των υπερβολών. Ίδια κι απαράλλαχτα με τις περιπέτειες του Σεβάχ του Θαλασσινού, που απηχούν τις πρώτες περιπέτειες των Αράβων ανάμεσα στους κινδύνους του Ινδικού Ωκεανού και με τις παρόμοιες του Κολόμβου που ανακλούν την ανακάλυψη του Νέου Κόσμου, η ιστορία του Οδυσσέα ανακλά με βεβαιότητα μια περίοδο εξερεύνησης.

Μήπως θα πρέπει λοιπόν να τοποθετηθεί τόσο νωρίς όσο οι λακκοειδείς τάφοι, όταν οι Μυκηναίοι συναντούν τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη στα ρεύματα των στενών της Μεσσήνης, ανάμεσα στην Ιταλία και στην Σικελία; Ή είναι προϊόν του 9^ου π.Χ.αι. όταν οι Έλληνες ναυτικοί εξορμούσαν δυτικά προς την Αδριατική, διηγούμενοι ιστορίες με κινδύνους για να αποτρέψουν τους ανταγωνιστές τους;

Δεν μπορεί να εκκληφθεί ως σύμπτωση ότι η Ιθάκη, με τους προστατευμένους της όρμους, το φυσικό πρώτο και τελευταίο λιμάνι προσέγγισης σ’ αυτό το άλμα στο άγνωστο, ήταν η θρυλική πατρίδα του ατρόμητου Οδυσσέα ή ότι στους επόμενους αιώνες οι ταξιδιώτες θα αφιέρωναν αναθήματα προς τιμήν του, για να εξασφαλίσουν την προστασία του, στα ιερά της πόλης στην Ιθάκη.

Η Οδύσσεια μας παρέχει πολλά περισσότερα στοιχεία σχετικά με την σύγχρονη κοινωνία, παρά η Ιλιάδα. Άρα γε, ο Οδυσσέας αντιπροσωπεύει τον παντοδύναμο βασιλιά της Ιθάκης ή, όπως συνέβη συχνότατα στους επόμενους αιώνες, μια ομάδα αντίπαλαων αριστοκρατών που διατηρούσαν την εξουσία επισφαλώς με την δύναμη των όπλων και της ευφυϊας;