ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΠΑΡΟΥΣΙΕΣ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΙΓΥΠΤΟ
ΣΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ
Της Dimitra Papanastasopoulou

Η γυναικεία παρουσία δεν έλειψε ποτέ από τις μυθολογίες των λαών, αφού από την όποια θέση της συμμετείχε στο παιγνίδι των πραγματικών δυνάμεων, έστω παραμένοντας στην αφάνεια, λειτουργώντας ως αίτιο ή πρόσχημα μιας ανδρικής πράξης. Έτσι, η παρουσία τη γυναίκας στην λογοτεχνία της αρχαιότητας δεν αγνοείται, αλλά προβάλλεται μέσω ορισμένων μορφών, που συνδέονται άμεσα με την σταθεροποίηση των δρσμών ανάμεσα στις δύο χώρες.

Εμείς από εδώ θα περιοριστούμε στις μαρτυρίες της ελληνικής δραματουργίας και της ιστορικής πραγματείας του Ηρόδοτου, με σκοπό να εξετάσουμε την πολιτισμική αξία που αντιπροσωπεύουν τρείς συγκεκριμένες γυναικείες περιπέτειες, με διπλό γεωγραφικό σκηνικό- την Ελλάδα και την Αίγυπτο. Θα ιδούμε τις περιπέτειες της Ιούς, των Δαναϊδων και της Ελένης.

Η Ιώ εμφανίζεται στον Προμηθέα Δεσμώτη και οι Δαναϊδες στις Ικέτιδες του Αισχύλου, ενώ η Ελένη εμφανίζεται στο ομώνυμο δράμα του Ευρυπίδη.

Ο Ηρόδοτος, μγάλος θαυμαστής του Αιγυπτιακού πολιτισμού, εκθέτει με λεπτομέρειες την αιγυπτιακη εκδοχή της μοιραίας γυναίκας της Σπάρτης, ενώ κάνει σποραδικά, αλλά εύγλωττα, νύξεις στους απογόνους της Ιούς και στη γενιά του Δαναού.

Αν και οι παραπάνω γυναικείες φιγούρες δεν είναι ταυτόσημες, παρουσιάζουν αρκετά κοινά σημεία με την έννοια ότι στη ζωή της καθεμιάς υπάρχουν κοινά στοιχεία:

-όλες έχουν ζήσει και στην Ελλάδα και στην Αίγυπτο

-το ταξίδι τους (από την Ελλάδα στην Αίγυπτο ή αντίθετα) είναι αποτέλεσμα φυγής και μάλιστα εσπευσμένης

-η φυγή συνδέεται στενά με το ερωτικό πάθος ενός αρσενικού(θεού ή θνητού)

-ο έρωτας σε όλες τις περιπτώσεις εμφανίζεται ως αθέμιτος ή άτιμος, ενώ στερείται αμοιβαιότητας.

Μετά από τα παραπάνω, θα προσπαθήσουμε να επισημάνουμε τους τρόπους μέσω των οποίων ο τραγικός και ο ιστορικός λόγος υπογραμμίζουν τις συγγένειες αίματος και τις πολιτισμικές συγγένειες των δύο λαών, μέσα από τις ιστορίες αυτών των γυναικών.

Αρχίζουμε με την φοβερή περιπλάνηση της Ιούς, χωρίς την οποία δεν θα είχε προκύψει η περιπέτεια των Δαναϊδων(σύμφωνα, φυσικά, με τους μύθους).

Κυνηγημένη από τον έρωτα του Δία, αλλά και από τη ζήλεια της Ήρας, η Αργεία ιέρεια θα μεταμορφωθεί σε αγελάδα, με μεσολάβηση της Ήρας. Μόνο, που αυτό το τέχνασμα δεν απαλλάσσει την Ιώ από το πάθος του Δία, που την πλησιάζει για να ενωθεί μαζί της, παίρνοντας τη μορφή ενός ταύρου.

Η Ήρα, δεν αρκέστηκε να μεταμορφώσει την Ιώ σε αγελάδα∙ φρόντισε να εξαπολύσει εναντίον της και τον οίστρο, το φρικτό έντομο που κυνηγά το θύμα του ανηλεώς, υποχρεώνοντάς την να τρέχει διαρκώς για να αποφύγει τα δεινά του τσιμπήματα.

Η Ιώ τρέχει ως τρελή, διασχίζει χώρες χωρίς την δυνατότητα να σταματήσει, να πάρει ανάσα, να ξεκουραστεί. Ο Αισχύλος, στον Προμηθέα Δεσμώτη, παρουσιάζει πολύ εκφραστικά την αξιοθρήνητη κατάστασή της, ακόμη και την στιγμή που συνδιαλέγεται με τον Προμηθέα.

«Ποιά χώρα; Τι έθνος; Ποιός τάχα είναι αυτός που τον βλέπω σ’ αυτό τον γκρεμνό καρφωτό να τον δέρνουνε τέτοιες φουρτούνες; Σαν τι κρίμα πλερώνεις μ’ αυτή την ποινή, που κακοθανατάς; Πε μου, ω, πε μου, σε ποιά χώρα γης να πλανήθηκα η μαύρη;

Αχ! Αχ! Πάλι την άθλια με κεντά ένας οίστρος... να το, του Αργού το φάντασμα του γίγαντα∙ βόηθα θεέ! Τον βλέπω, να ο βοσκός με μύρια μάτια πού’ρχεται και σκιαχτά τριγύρω του τηρά που και νεκρό δεν τόνε κρύβει η γης, μ’απ΄’τον κάτω κόσμο βγαίνοντας σαλαγάει και με γυρνά στην άμμο του γιαλού την άθλια νησιτικιά.

Και το σουραύλι του βαριά σφυρίζει ένα σκοπό που σα νανούρισμα ύπνο φέρνει. Αλίμονό μου αλί! Πού πάλι με τραβούν οι μακροπεριπλάνητοι παραδαρμοί; Σε τι με βρήκες να’φταιξα, του Κρόνου γιέ, σε τί; Και μες σε τέτοιες συμφορές μ’ έζεψες, οϊμέ, κι έτσι με τυραννάς τη μαύρη με άγριας τρέλας σκιάξιμο έξω νού;

Φωτιά ρίξε και κάψε με, ή χώσε με στη γης, δώσε με στα θεριά του πέλαου να με φάν, μα μη αποστρέψεις θε μου, τις ευχές μου∙ με σώνει όσοι με γύμνασαν μακροπαραδαρμοί, και να μην ξέρω πού  τέλος θα βρουν οι συμφορές μου.

Ακούεις της βοϊδοκέρατης παρθένας τη φωνή;» (Απόδοση Γρυπάρη, στ. 566-589)

Η περιπλανώμενη ιέρεια θα απαλλαγεί από το μαρτύριο και θα καταφέρει να γεννήσει τον θεϊκό γιό της Έπαφο, όταν φτάσει στην χώρα των Αιγυπτίων. Η νέα πατρίδα θα της προσφέρει την ειρήνη και την ανάπαυση, ενώ ο Έπαφος θα ενωθεί με την Αιγυπτία Μέμφιδα και θα γεννήσουν την Λιβύη και τον Βήλο. Ο Βήλος θα γεννήσει με τη σειρά του τον Δαναό και τον Αίγυπτο.

Οι Δαναϊδες και οι Αιγυπτιάδες, η ιστορία των οποίων αποτελεί το έναυσμα των Ικέτιδων, είναι αντίστοιχα οι κόρες και οι γιοί των δύο αδελφών, δισέγγονων της Ιούς.

Όταν η Ιώ συναντά τον τιμωρημένο Προμηθέα στην αισχύλια τραγωδία, του ζητά να της αποκαλύψει το πεπρωμένο της κι εκείνος της απαντά ότι ο δρόμος της θα τερματιστεί στην Αίγυπτο. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι ο τιτάνας της δίνει γενικές, γεωγραφικές πληροφορίες για την χώρα του Νείλου, αλλά δεν λέει λέξη για τον αιγυπτιακό λαό. Είναι χρήσιμο να κρατήσουμε αυτό το γεωγραφικό στοιχείο, όχι επειδή είναι κατατοπιστικό και πρακτικό, αλλά επειδή φανερώνει τον σεβασμό του Αισχύλου για την Αίγυπτο, την σχεδόν ευλάβειά του για το ιερό της ποτάμι της αφθονίας, τον Νείλο που τη διασχίζει.

Βάζει, λοιπόν, στο στόμα του Προμηθέα «ένα σημείο όπου πάνω απ’ τα βουνά της Βύβλου, χύνει ο Νείλος τα ιερά και σωτήρια νερά του», δηλαδή, η Ιώ θα απαλλαγεί από τα βάσανά της σε μια πόλη χτισμένη στην όχθη αυτού του ευεργετικού ποταμού.

Και ο ακριβής τόπος τελικά εντοπίζεται στον ιερό τοπίο της Κανόβου, ενός ιερού τόπου για τους αρχαίους Έλληνες, πράγμα καθόλου τυχαίο ή αυθαίρετο.

Ο Αισχύλος δεν μας δίνει περισσότερες λεπτομέρειες, επειδή η μνεία της χώρας θα γίνει αργότερα, στις Ικέτιδες.

Ραντεβού την επόμενη εβδομάδα με την ιστορία των Δαναϊδων!