Η ΦΙΛΟΞΕΝΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΤΡΑΓΩΔΙΑ
Μέρος β΄
Της Dimitra Papanastasopoulou

Συνεχίζουμε το θέμα της φιλοξενίας  αναφέροντας τον ιδιότυπο τύπο της, όπως μας παρουσιάζεται στην τραγωδία Οιδίπους επί Κολωνώ. Σ’ αυτή την τραγωδία ο Οιδίπους, ήδη έκπτωτος και τυφλός, ζητά από τον Θησέα  τη φιλοξενία του, υποσχόμενος ως αντίδωρο το ίδιο του το σώμα, δηλαδή, δεν αιτείται μια εστία, αλλά μια ταφή στην αττική γη. Ο Θησέας υπόσχεται να τον σεβαστεί, να τον φιλοξενήσει στο παλάτι του ή όπου αλλού θελήσει ο ξένος του και να μεριμνήσει για την άνετη διαβίωση και την ασφάλειά του.

Στην τραγωδία Άλκηστις, το επεισόδιο της φιλοξενίας του Ηρακλή στο παλάτι του Άδμητου φέρνει στο φως μια σπάνια, λεπτότατη σύλληψη των καθηκόντων της φιλοξενίας.

‘Οταν εντελώς ξαφνικά καταφθάνει ο γιός του Δία και της Αλκμήνης στη χώρα του Άδμητου, η βασίλισσα Άλκηστις έχει μόλις περάσει στην επικράτεια του Άδη. Το πένθος τυλίγει το παλάτι και ο Ηρακλής ζητά να μάθει την αιτία της απέραντης θλίψης. Ο Άδμητος του απαντά με διφορούμενα λόγια, φθάνοντας στο σημείο να δηλώσει ότι η γυναίκα για την οποία θρηνεί η οικογένεια είναι μια ξένη- οθνείος- προκειμένου να διασκεδάσει την ανησυχία του επιφανούς επισκέπτη.

Ο Ηρακλής αποφασίζει να απαλλάξει το σπίτι που θρηνεί από την παρουσία του και αναζητά φιλοξενία κάπου αλλού. Αυτή του η διακριτικότητα προσκρούει στα φιλόξενα αισθήματα του οικοδεσπότη, που κατηγορηματικά, και με εμμονή, την οποία ο χορός αποδοκιμάζει ανοιχτά, αρνείται να τον αφήσει να φύγει.

Τα επιχειρήματα που προβάλει ο Άδμητος είναι πολλά: αρχίζει, παρουσιάζοντας το γεγονός πρακτικά «τεθνάσιν οι θανόντες», δηλαδή, σκέπτεται ούτε λίγο ούτε πολύ πως «οι νεκροί με τους νεκρούς και οι ζωντανοί με τους ζωντανούς», ενώ υπάρχουν ξενώνες απομονωμένοι από το υπ΄λοιπο παλάτι, ώστε ο πενθών να μην ενοχλεί τον φιλοξενούμενο, αλλά και να μην ενοχλείται από την παρουσία του.

Όταν οι γέροντες του χορού μέμφονται τον Άδμητο που τολμά να ξενοδοχεί σε μια τέτοια στιγμή έσχατης συμφοράς, ο βασιλιάς εχει έτοιμη μια ολόκληρη θεωρία πάνω στο καθήκον της φιλοξενίας.

Επικαλείται έμμεσα το γεγονός ότι η συμφορά και η φιλοξενία είναι δύο πράγματα άσχετα μεταξύ τους, αλλά όχι ασυμβίβαστα. Συνεπώς, η αποπομπή ενός επισκέπτη δεν θα μείωνε καθόλου την δυστυχία του οικοδεσπότη, ενώ αντίθετα θα τον εξέθετε ηθικά, ως αφιλόξενο-αξενώτερο- ή εχθρό των ξένων- δόμους καλείσθαι τους εμούς εχθροξένους- πράγμα που θα προσέθετε ακόμη ένα κακό στα παθήματά του.

Η δεύτερη σκέψη του Άδμητου που συνηγορεί υπέρ της φιλοξενίας δεν παραπέμπει στο όφελος του φιλοξενούενου, αλλά τού φιλοξενούντος, και μάλιστα μακροπρόθεσμα, αφού η ευεργεσία θεμελιώνει την υποχρέωση της ανταπόδοσης από την πλευρά του ευεργετηθέντος. «Κι εγώ προσωπικά κερδίζω αυτόν τον άριστο φίλο που θα με φιλοξενήσει, όταν κάποτε θα φτάσω στην άνυδρη γη του Άργους». Η χάρη υπαγορεύει την ανταπόδοση και στην προκειμένη περίπτωση, η ανταπόδοση θα έλθει ανέλπιστα και γρήγορα εκ μέρους του Ηρακλή.

Παρά τα επιχειρήματα του βασιλιά, ο χορός εμμένει στις απορίες τουμ βλέποντας ότι την φιλία του ο Άδμητος τηνστηρίζει σ’ ένα ψέμμα. Και τον ρωτά: «Αφού, όπως ο ίδιος λες,  ο άντρας αυτός έφτασε εδώ ως φίλος, γιατί τού απέκρυψες την τωρινή σου συμφορά;»

Ο ετοιμόλογος βασιλιάς έχει έτοιμη την απάντηση: «Ποτέ δεν θα δεχόταν να μπεί στο σπίτι μου, αν γνώριζε κάτι από τα βάσανά μου. Και, νομίζω, βέβαια, ότι σε μερικούς φαίνομαι άμυαλος κάνοντας αυτά τα πράγματα κι ότι θα με αποδοκιμάσουν. Ωστόσο, η δική μου στέγη δεν ξέρει ούτε να διώχνει ούτε να φέρεται προσβλητικά στους ξένους».

Οι γέροντες αναγκάζονται να παραδεχτούν ότι αυτό το παλάτι, αυτός ο οίκος, υπήρξε πάντοτε πολύξεινος και ο Θεάπων λίγο αργότερα το επιβεβαιώνει μονολογώντας, κρίνοντας μάλιστα ότι ο κύριός του είναι άγαν φιλόξενος.

Τα λόγια του Άδμητου αποτελούν ένα κλειδί για την κατανόηση της φιλοξενίας. Κύρια επιδίωξη του γενναιόδωρου οικοδεσπότη δεν είναι η εξασφάλιση μιας κλίνης κι ενός πλούσιου τραπεζιού, αλλά η ψυχική ανάπαυση του ξένου του.Κι αυτό ακριβώς προϋποθέτει την απόκρυψη του προσωπικού του πένθους, φθάνοντας στο σημείο να επιβάλλει νηφαλιότητα και απόκρυψη δακρύων και από τους υπηρέτες.

Ο Θεράπων που αποκαλύπτει στον Ηρακλή τον θάνατο της Άλκηστης, θα εντοπίσει το κίνητρο της συμπεριφοράς του αφέντη του στην αιδώ. Με άλλα λόγια, παρά την ατυχή εμφάνιση του Ηρακλή, ο Άδμητος ντρεπόταν αν τον διώξει. Η ντροπή αυτή συνδέεται άμεσα με την γενναιοδωρία του και με τον σεβασμό προς τον Ηρακλή που βρίσκεται μακριά από την πατρίδα του, συνεπώς δεν τίθεται καθόλου θέμα για το αν ο Άδμητος προδίδει την Άλκηστη υποδεχόμενος τον Ηρακλή.

Σε τελευταία ανάλυση, αυτό που προέχει για έναν αληθινά φιλόξενο οικοδεσπότη είναι να εξασφαλίσει μια ειρηνική και ευχάριστη διαμονή στον φιλοξενούμενο, έστω κι αν μια τέτοιαπρόθεση υπαγορεύει ανειλικρίνεια και απόκρυψη δυσάρεστων γεγονότων.

Με Ξένιο Δία ή χωρίς, το αρχαίο ελληνικό ήθος ήταν δομημένο πάνω στους λεπτούς και μεταβλητους συνειδησιακούς κραδασμούς, που στον σύγχρονο κόσμο δεν μεταφράζονται με λέξεις και, μάλλον, δεν γίνονται κάν αντιληπτοί, με εξαίρεση πάντα τους ολίγους εκλεκτούς.