Η ΦΙΛΟΞΕΝΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΤΡΑΓΩΔΙΑ
Της Dimitra Papanastasopoulou

Ο νόμος της φιλοξενίας δεν περιλαμβανόταν στο γραπτό δίκαιο, έτσι ώστε να δεσμεύει απόλυτα τον πολίτη με απαράβατες εντολές και κυρώσεις, αλλά αποτελούσε άγραφο νόμο, όπως ήταν και η παροχή ασύλου, η ταφή των νεκρών και η τήρηση του όρκου.

Ο νόμος του ξενίζειν αποτελεί έναν αξιοσημείωτο θεματικό πυρήνα της τραγικής δραματουργίας, ο οποίος συνδέεται με μια πλούσια ορολογία. Ο ξένος θεωρείται σχεδόν ιερό πρόσωπο, αφού προστατεύεται από τον Ξένιο Δία. Επομένως, ο οικοδεσπότης που παρέχει τα ξένια (τροφή και κατάλυμμα) εγγυάται και για την ασφάλειά του στην οικία και στην πόλη του, γινόμενος ένα είδος προστάτη και κηδεμόνα για τν εξόριστο, τον ναυγό, τον άστεγο, ο οποίος πρέπει να παραμείνει άσυλος.

Ωστόσο, η τραγωδία παρέχει μεγάλο πλούτο παραλλαγών πάνω σ’ αυτό το θέμα, ανάλογα με τις συνθήκες εκπατρισμού,τα κίνητρα της αίτησης παροχής φιλοξενίας, με το ήθος του οικοδεσπότη ή του φιλοξενούμενου, περιπτώσεις που η φιλοξενία αποτελεί μια απλή δήλωση ή προκαλεί κάποιο επεισόδιο επεμβαίνοντας στη ροή ή την έκβαση της υπόθεσης.

Στον Προμηθέα Δεσμώτη, ο Προμηθέας προφητεύει στην Ιώ ότι θα βρει έναν τόπο φιλοξενίας,

στον Ηρακλή, ο Θησέας προτίθεται να τον μεταφέρει στην Αθήνα, να τον ανακουφίσει από την ηθική οδύνη της πράξης του: «αφού εξαγνίσω τα χέρια σου από το μίασμα, θα σου δώδω κατοικία και ένα μέρος από την περιουσία μου», δηλαδή, πέρα από τη φιλοξενία που προσφέρει, χωρίς να τού ζητηθεί, ο Θησέας ενδιαφέρεται και για το μέλλον του φίλου του και για την ίαση της ψυχής του.

Στην Μήδεια, όταν εκείνη έχει συλλάβει το ανόσιο σχέδιό της, συναντά τον βασιλιά της Αθήνας  Αιγέα, από τον οποίο αποσπά υπόσχεση να την φιλοξενήσει στον τόπο του, μετά την επικείμενη αποπομπή της από την Κόρινθο: «δέξαι δε(με) χώρα και δόμοις εφέστιον».

Στις περιπτώσεις που έχουμε φιλοξενία που παρσχέθηκε στο παρελθόν ή που εντάσσεται στη χρονική διάρκεια του μύθου, οι συνέπειες (αρνητικές ή θετικές) της φιλοξενίας αποτελούν μοχλό που κινεί τις δραματικές δυνάμεις ή, έστω, ενισχύει ή επισπεύδει κάποιες πράξεις.

Θα ξεκινήσουμε με την περίπτωση του διασημότερου φιλοξενούμενου της τραγικής ποίησης, τον Πάρη.

Η παραμονή του στο παλάτι του Μενέλαου υπήρξε μοιραία για όλους τους Έλληνες και τροφοδότησε άμεσα ή έμμεσα τον προβληματισμό πολλών τραγωδιών του τρωικού κύκλου.

Ο ξεναπάτης Τρωαδίτης καταπάτησε πολλαπλά τις αρχές της φιλοξενίας που υπαγορεύουν ένα συγκεκριμένο ήθος. Ο Πάρις, απάγοντας την Ελένη από τη Σπάρτη, κερδίζει μεν ένα δώρο που τού υποσχέθηκε η Αφροδίτη, αλλά αυτό επισύρει ένα ηθικό αντίκρυσμα, ένα σκανδαλώδες επακόλουθο στις διαπροσωπικές σχέσεις: ο γιός του βασιλιά Πρίαμου αμαυρώνει την τιμή του οικοδεσπότη, ιδιοποιείται κάτι που δεν τού ανήκει και εξαπατά τον άνθρωπο που τον ευεργέτησε, σπάζοντας μ’ αυτόν τον τρόπο τους ιερούς δεσμούς της φιλίας, η οποία δομείται πάνω στην φιλοξενία.

Μια άλλη ολέθρια περίπτωση φιλοξενίας συναντούμε στην Εκάβη. Εδώ, όμως, το ρήγμα της σχέσης μεταξύ φιλοξενούμενου και φιλοξενούντος το προκαλεί ο οικοδεσπότης.

Η Τρωαδίτισσα βασίλισσα ανακαλύπτει πώς ο νεώτερος γιός της, ο Πολύδωρος, που είχε σταλεί εσπευσμένα στον βασιλιά της Θράκης, προκειμένου να αποφύγει τα δεινά του πολέμου, έχει δολοφονηθεί. Και αποδεικνύεται ότι ο δολοφόνος είναι ο ίδιος ο βασιλιάς Πολυμήστορας, ο προστάτης και κηδεμόνας του, με κίνητρο το κέρδος. Δηλαδή, ο Πολυμήστορας κάνει φόνο για να αποκτήσει τον τρωικό θησαυρό που είχε φέρει ο νεαρός πρίγκιπας μαζί του.

Το φάντασμα του Πολύδωρου τονίζει πως ο φονιάς του ήταν πατρώος ξένος, δηλαδή, φίλος του πατέρα του, αποκτημένος από δεσμούς πρότερης φιλοξενίας.

Όταν η Εκάβη αντικρύζει το πτώμα του γιού της, αντιλαμβάνεται αμέσως πως η δίκα ξένων, το δίκαιο που διέπει τη φιλοξενία, έχει καταπατηθεί με τον αισχρότερο τρόπο. Η ανόσια πράξη του Θράκα φαντάζει ακόμη πιο σκοτεινή, όταν η Εκάβη ανακαλεί τα θεμέλια τη παλιάς φιλίας, που υπήρξε πολλαπλά ευεργετική για το Πολυμήστορα: φιλοξενία, κοινή τράπεζα, πρόθυμη βοήθεια και φροντίδα κατ’ επανάληψη.

Στην Ελένη, η ομώνυμη ηρωίδα μας δίνει πληροφορίες για τη φιλοξενία που της προσφέρθηκε στην Αίγυπτο στα χρόνια της τρωικής εκστρατείας. Ο Αιγύπτιος βασιλιάς, ο Πρωτέας, δεν της προσέφεε απλώς στέγη και τροφή, αλλά και μια ηθική ασφάλεια, η οποία προσέδιδε έναν τόνο ευγένειας και γενναιοφροσύνης στην φιλοξενία του.

Την επόμενη εβδομάδα, φίλες και φίλοι, θα κλείσουμε το θέμα εξετάζοντας δύο ακόμη περιπτώσεις φιλοξενίας. Μέχρι τότε να είστε όλοι καλά!