Ο ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΟΣ ΕΛ ΓΚΡΕΚΟ
Της Dimitra Papanastasopoulou

Ένα μικρό αφιέρωμα στον μεγάλο Έλληνα Κρητικό ζωγράφο Δομήνικο Θεοτοκόπουλο, που έγινε γνωστός σε όλο τον κόσμο ως «ο Έλληνας» κάνω σήμερα.

Μικρή η γη της Κρήτης για το ταλέντο του Δομήνικου, ήταν καλή για να πάρει φόρα, όπως ακριβώς συνέβη και με τον άλλο μεγάλο της γραφής, επίσης Κρητικό, τον Νίκο Καζαντζάκη.

Τον είπαν μυστικιστή, παρανοϊκό, αστιγματικό, εξ αιτίας των επίμηκων, σκοτεινών μορφών του που κινούνται σ’ έναν κόσμο ουράνιων οραμάτων, άλλοτε ορθόδοξων και άλλοτε αιρετικών.

Τον αποκάλεσαν Ισπανό, μετά τον κατέταξαν στους βενετσιάνους αγιογράφους, τον ύμνησαν σαν δεξιοτέχνη της πρωτοπορίας, ως πρόδρομο του Σεζάν και της αφηρημένης τέχνης.

Οι κριτικοί εξακολουθούν να αναρωτιούνται ακόμη και σήμερα για την ταυτότητα του μεγάλου δημιουργού.

Άκρως θρησκευτικό το έργο του, αν εξαιρέσουμε κάποια πορτραίτα και λίγους πίνακες επι παραγγελία, όπως αυτός που παραθέτω. Και το κάνω γιατί είναι ιδιαίτερος για πολλούς λόγους και επειδή δεν μπορούσα να πάρω τα μάτια μου από πάνω του, κοιτώντας και ριγώντας με τις εκπληκτικές του πινελιές, να αναπαριστά το τούλι και τη δαντέλα πάνω από τα σκούρα ενδύματα, να μην αμφιβάλλεις για το μέταλλο της στολής του κόμη, να σε κερδίζει η άδολη και λίγο απορημένη ματιά του παιδιού στ’ αριστερά- λένε ότι είναι ο γιός του ζωγράφου Χόρχε Μανουέλ (υπάρχει και η χρονολογία 1578 πάνω στο μαντήλι που κρατά, έτος της γέννησής του)- και να βλέπεις τις πραγματικές μορφές, όχι των παρισταμένων στην κηδεία του Κόμη του Οργκάθ, αλλά της αριστοκρατίας του Τολέδο την εποχή της δημιουργίας του έργου. Οι διαστάσεις είναι τεράστιες (4.80 Χ 3.60μ.)- μια ολόκληρη διπλή πόρτα εκκλησίας.

Ας δούμε τι λένε οι ειδικοί:

Ο πίνακας ήταν παραγγελία του εφημέριου  Αντρέα Νιουνέζ, της εκκλησίας του Αγίου Θωμά στο Τολέδο και φιλοτεχνήθηκε ανάμεσα στα 1586 και 1588. Αναπαριστά ένα θαύμα που συνέβη στην περιοχή του Τολέδο κατά τον Μεσαίωνα, δηλαδή την ταφή στα 1323 του Γκονζάλο Ρουίθ ντε Τολέδο, άρχοντα και ευεργέτη της πόλης Οργκάθ και της εκκλησίας, από τον άγιο Στέφανο και τον άγιο Αυγουστίνο, σε αναγνώριση των αγαθοεργιών που ο κόμης έκανε κατά τη διάρκεια της ζωής του.

Για να κρατήσει ζωντανό τον θρύλο ο εφημέριος της εκκλησίας είχε κατασκευάσει στις αρχές της δεκαετίας του 1560 ένα παρεκκλήσι πάνω από τον τάφο του κόμη. Αργότερα, θέλησε να επισημοποιήσει μ’ έναν μεγάλων διαστάσεων πίνακα τον ταφικό χαρακτήρα του παρεκκλησίου και να εξάρει το νόημα του γεγονότος.

Στις 18 Μαρτίου 1586, ο Νιουνέζ συμφωνεί με τον Γκρέκο, όπως μαθαίνουμε από το σχετικό έγγραφο, στο οποίο περιγράφεται το θέμα της εικονογράφησης: «η εναπόθεση του σώματος του άρχοντα στον τάφο από τους δύο αγίους, η παρουσία πολλών θεατών και στο πάνω μέρος οι ουρανοί με τον Χριστό και την Παναγία εν δόξη».

Με βάση αυτά ο Γκρέκο θα προσθέσει και νέα στοιχεία, όπως η Δευτέρα Παρουσία και η ανύψωση της ψυχής του κόμη στον ουρανό, η οποία συμβολίζεται από τη διάφνη μορφή που κρατά ένας άγγελος. Πρόκειται για μια περίπλοκη και ιδιόμορφη σύνθεση, που συνδέει το ουράνιο σύμπαν με την καθημερινότητα, με ύφος σύγχρονο, κυρίως σε ό,τι αφορά την ουράνια σφαίρα, μέσα στην οποία οι μορφές προαναγγέλλουν από άποψη μορφοπλασίας τα πιο ώριμα έργα του ζωγράφου.  

Στο κάτω μέρος του πίνακα ακολουθεί τις οδηγίες του εφημέριου, αναπαριστώντας μια μεγαλοπρεπή νεκρώσιμη ακολουθία του 16^ου αιώνα, με λαμπάδες, σταυρούς λιτανείας, μέλη θρησκευτικών ταγμάτων και προσωπικότητες της εποχής.  

Δεν είναι γνωστό αν άρεσε ή όχι η εκτέλεση του έργου. Αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι ο ζωγράφος έλαβε μόνο 1200 από τα συμφωνημένα 1600 δουκάτα, και μάλιστα μετά από δικαστικό αγώνα...