Η ΑΡΧΗ ΚΑΙ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΑΤΛΑΝΤΙΔΑΣ
Της Dimitra Papanastasopoulou

Δεν υπάρχει μυθολογία ή θρησκεία που να μην έχει προβλέψει το τέλος του σύμπαντος. Μπορούμε, φυσικά, να αναρωτηθούμε ποιές ήταν οι αιτίες που ώθησαν τους ανθρώπους να σκεφθούν ότι ο κόσμος μας δεν είναι αιώνιος, αλλά δεν μπορούμε να μη διαπιστώσουμε την καθολική ομοφωνία  των μύθων πάνω σ’ αυτό το θέμα, μια ομοφωνία που σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποδοθεί σ’ένα πλέγμα αμοιβαίων επιδράσεων.

Σ΄αυτή την μικρή ενότητα θα δούμε πώς έβλεπαν το τέλος του κόσμου στη Μεσόγειο και στον Ευρωπαϊκό βορρά. Αλλά, ας ξεκινίσουμε με την Ατλαντίδα, που απασχολεί μέχρι τις μέρες μας για την ύπαρξή της ή την μυθική της υπόσταση.

Καθ’ όλη την αρχαιότητα υπήρχε η δοξασία ότι η γη γνώρισε πλήθος αφανισμών και κατακλυσμών, που ερχόντουσαν με μια κυκλική κίνηση, αλλά θα γνωρίσει κι άλλους. Κι αυτό ακριβώς είναι που αφηγείται ο Πλάτων στα έργα του Τίμαιος και Κριτίας: τη θαυμαστή, συναρπαστική ιστορία της Ατλαντίδας, του υπέροχου νησιού που χάθηκε κάτω από τη θάλασσα...

Η πιό σπουδαία ηρωική πράξη της αρχαίας Αθήνας  υπήρξε ο νικηφόρος πόλεμος, τον οποίο περιγράφει ο Πλάτων και τον οποίο διεξήγαγε η πόλη εναντίον του λαού των Ατλάντων.  Ο λαός αυτός, βαθιά πολιτισμένος, αλλά και υπερβολικά φιλόδοξος, κατοικούσε σε ένα εκπληκτικό νησί που έφερε το όνομα Ατλαντίδα. Για άγνωστους λόγους είχε βάλει σκοπό να καταστρέψει την Ελλάδα.

«Οι άνθρωποι μπορούσαν να ταξιδεύουν εκείνη την εποχή στον ωκεανό, γιατί αμέσως μετά το στόμιό του- πού, όπως μαθαίνω εσείς το ονομάζετε Ηράκλειες Στήλες- υπήρχε ένα νησί μεγαλύτερο από την Ασία και τη Λιβύη μαζί. Όλα τα μέρη που βρίσκονται μέσα από το στόμιο που λέγαμε φαίνονταν σαν λιμάνι με στενή είσοδο. Το πέλαγος, όμως, που εκτείνεται έξω από το στόμιο είναι πραγματικό πέλαγος και η στεριά που το περικλείει, θα έλεγε κανείς ότι αξίζει να ονομαστεί «ήπειρος», στην κυριολεξία του όρου. Σ’ αυτό το νησί, την Ατλαντίδα, δημιουργήθηκε κάτω από βασιλική εξουσία μια μεγάλη και θαυμαστή δύναμη, που κυριάρχησε σε όλο το νησί, καθώς και σε πολλά άλλα νησιά και μέρη της απέναντι ηπείρου. Επιπλέον, προς την πλευρά μας, επικράτησε στη Λιβύη ως την Αίγυπτο και στην Ευρώπη ως την Τυρρηνία. Αυτή, λοιπόν, η μεγάλη δύναμη συγκέντρωσε κάποτε όλα της τα στρατεύματα και επιχείρησε, με μία μόνο επίθεση, να υποδουλώσει την πόλη σας και τη δική μας και όλες, όσες βρίσκονται μέσα από τις Στήλες. Τότε ακριβώς, Σόλων, αποκαλύφθηκε σε όλη την ανθρωπότητα η αρετή και η δύναμη της πόλης σας, γιατί στάθηκε πρώτη στο φρόνημα και στην τεχνική του πολέμου. Επικεφαλής των Ελλήνων και στη συνέχεια αναγκασμένη να πολεμήσει μόνη, όταν οι άλλοι την εγκατέλειψαν, έφθασε στον έσχατο κίνδυνο, αλλά τελικά απέκρουσε τους εισβολείς και θριάμβευσε. Δεν άφησε, έτσι, να γνωρίσουν τη σκλαβιά αυτοί που δεν είχαν υποδουλωθεί ποτέ και απελευθέρωσε με μεγαλοψυχία όλους εμάς τους άλλους που κατοικούσαμε μέσα από τις Στήλες. Πολύ αργότερα, όμως, ήρθαν τρομεροί σεισμοί και κατακλυσμοί και, μέσα σε μια μέρα και μια νύχτα φρίκης, όλο το γένος των πολεμιστών σας χάθηκε μέσα στη γη, και το νησί της Ατλαντίδας βυθίστηκε στη θάλασσα και αφανίστηκε. Ο ωκεανός σ’ εκείνα τα μέρη έγιεν απροσπέλαστος και ανεξερεύνητος από την πολύ βαθιά λάσπη που άφησε πίσω της η Ατλαντίδα  καθώς καταποντιζόταν» ( Πλάτωνος Τίμαιος).

Η Ατλαντίδα, διατείνεται ο Πλάτων, καταποντίστηκε λόγω μιας γεωλογικής καταστροφής, της οποίας όμως αιτία στάθηκε η ηθική εξαχρείωση των κατοίκων της. Ο Ποσειδών, ο θεός της Ατλαντίδας, βούλιαξε  το νησί στα κύματα , όπως ακριβώς έκανε ο Θεός με τον κατακλυσμό.

Το απλό αυτό γεγονός είναι πιο σπουδαίο από ο,τι δήποτε άλλο και είναι αυτό που προβάλλει ο Πλάτων. Ο καταποντισμός της Ατλαντίδας συνέπεσε με μια από εκείνες τις στιγμές, όπου το σύμπαν οπισθοδρομεί απότομα και η προσέγγιση στο κρίσιμο σημείο επιφέρει στα έμβια όντα έναν «ξεπεσμό», μια υποβάθμιση των ηθικών αξιών, μια υποβάθμιση που στην προκειμένη περίπτωση προκάλεσε την μήνι των θεών και επέσπευσε τον αφανισμό του είδους.

Πώς έφθασαν οι Άτλαντες σ’ αυτή την κατάπτωση; Ο Πλάτων απαντά στον Κριτία, σ’ ένα διάλογο, δυστυχώς, ημιτελή, στον οποίο περιγράφειε την γέννηση, την άνθιση και το τραγικό τέλος του πολιτισμού τους.

Κατά την αρχική μοιρασιά του κόσμου ανάμεσα στις διάφορες θεότητες η Ατλαντίδα έλαχε στον θεό Ποσειδώνα. Όταν έγινε κάτοχος του νησιού του βρήκε εκεί έναν άνδρα γεννημένο από τη γη που λεγόταν Ευήνορας και μια γυναίκα, που επίσης είχε ξεπεταχθεί από το έδαφος, την Λευκίππη. Το ζευγάρι είχε μια μοναχοκόρη, την Κλειτώ, την οποία ο Ποσειδών ερωτεύτηκε και ενώθηκε μαζί της.

Ο Ποσειδών με την Κλειτώ εγκαταστάθηκαν στην πιο ψηλή κορυφή του νησιού, σε ένα παλάτι χτισμένο από τον ίδιο το θεό και απέκτησαν πέντε φορές δίδυμα αγόρια και κορίτσια. Όταν μεγάλωσαν, ο Ποσειδώνας μοίρασε το νησί στα πέντε και ο καθένας από τους γιούς του κυβερνούσε στη δική του επικράτεια, σ’ ένα καθεστώς πλήρους ευδαιμονίας.

Το νησί διέθετε τέτοιο πλούτο, ώστε κάθε κομμάτι της μπορούσε, όχι απλώς να συντηρείται, αλλά και να έχει τη δυνατότητα του πολλαπλασιασμού των αγαθών του μέρα τη μέρα. Ήταν η χρυσή, ευτυχσμένη εποχή της Ατλαντίδας. Είναι, άλλωστε, φανερό ότι ο Πλάτων θέλησε μ’ αυτον τον μύθο να μας δώσει εν συντομία μια παραδειγμστική, παραδεισένια ιστορία του κόσμου, με την Ατλαντίδα στο ρόλο ενός σύμπαντος σε μικρογραφία να ζει με αυτάρκεια, αλλά υποχρεωμένη να διέλθει όλα τα στάδια της κοσμικής εξέλιξης: από τη χρυσή εποχή ως τον κατακλυσμό, τον αφανισμό.

«Ολόκληρος ο ναός (του Ποσειδώνα) ήταν εξωτερικά επενδεδυμένος με άργυρο, εκτός από τα αετωματα που ήταν χρυσά. Στο εσωτερικό η οροφή ήταν από ελεφαντόδοντο ποικιλμένο με χρυσό, άργυρο και ορείχαλκο, ενώ όλα τα υπόλοιπα, οι τοίχοι, οι κίονες και το πλακόστρωτο ήταν καλυμμένα με ορείχαλκο. Υπήρχαν παντού χρυσά αγάλματα: ο θεός παριστανόταν όρθιος πάνω στο άρμα του να οδηγεί έξι φτερωτά άλογα και το ομοίωμά του ήταν τόσο ψηλό, ώστε άγγιζε την οροφή του ναού. Το περιστοίχιζαν εκατό Νηρηίδες καθισμένες πάνω σε δελφίνια» (Πλάτωνος Κριτίας)

Στη συνέχεια ο Πλάτων περιγράφει τη ζωή και τους νόμους, δημιουργώντας μια ιδανική Πολιτεία, το πολίτευμα της οποίας περιγράφεται από τον ίδιο στην «Πολιτεία» του.

Η χρυσή εποχή δεν μπορούσε να κρατήσει για πάντα. Μεθυσμένοι από τα πλούτη, την δύναμη και το γόητρό τους, οι Άτλαντες άρχισαν να κατακτούν άλλους λαούς (εισβολές στην Ιβηρία, τη Λιβύη, μέχρι και την Ελλάδα), να διαπράττουν ιεροσυλίες, να καταπατούν τους νόμους και τη δικαιοσύνη, δηλαδή να παίρνουν το δρόμο της, χωρίς γυρισμό, ηθικής κατάπτωσης.

«... Όταν, όμως, το θεϊκό στοιχείο εντός τους εξασθένησε  και το θνητό κομμάτι τους κυριάρχησε μαζί με τις ανθρώπινες αδυναμίες, δεν μπορούσαν να εκτιμήσουν την καλή τους τύχη και το κάλλος τους άρχισε να φθίνει. Για τον προσεκτικό παρατηρητή η ασχήμια τους ήταν αισθητή, μιάς και έχαναν τα ωραιότερα και πολυτιμότερα πράγματα. Όσοι, όμως, αδυνατούν να διακρίνουν τον αληθινά ευδαίμονα βίο θαρρούσαν πως η μακαριότητα και η ομορφιά τους είχαν φθάσει στο απόγειό τους, γιατί ήταν γεμάτοι πλεονεξία και ικανοί για κάθε αδικία. Ομως, ο Ζευς που νόμιμα βασιλεύει ανάμεσα στους θεούς και γνωρίζει να διακρίνει σωστά, αντικρύζοντας την αξιοθρήνητη κατάπτωση αυτού του άλλοτε ενάρετου γένους, αποφάσισε να το τιμωρήσει, ώστε, ταπεινούμενο να σωφρονιστεί. Για τον σκοπό αυτό συγκάλεσε όλους τους θεούς στο σεπτό ενδιαίτημα που βρίσκεται στο κέντρο του κόσμου και δεσπόζει όλων, όσων υπόκεινται στη γέννηση. Κι όταν συγκεντρώθηκαν, τους είπε...» (Πλάτωνος Κριτίας).

Η απόφαση ήταν γνωστή και καταστρεπτική. Μπορούμε κι εμείς, όπως νομίζω έκαναν και οι πρόγονοί μας, να συμπεράνουμε πως όλα τα παραπάνω δεν αφορούν τόσο την ιστορία των Ατλάντων, όσο το πεπρωμένο του ανθρώπου και πως συνοψίζουν έξοχα την περιπέτεια της ανθρωπότητας που λησμονεί το θεϊκό της κομμάτι και χάνει από τη ματαιοδοξία, την προπέτεια και την αλαζονεία της τον παράδεισο για τον οποίο προοριζόταν.

Οι σημερινές παγκόσμιες ομοιότητες είναι στη διάθεσή σας.